Nieuw licht op Vermeer en zijn katholieke omgeving

Met aanvullend onderzoek plaatst Weber de persoon en de kunst van Vermeer in een nieuwe context, die tot nu toe slechts zijdelings werd aangestipt. Zo toont hij aan dat Vermeer een katholiek huishouden nastreefde, dat hij contact moet hebben gehad met de naast zijn huis gelegen jezuïetenkerk en legt hij een verband met religieuze symboliek in zijn werk en de beelddidactiek van de jezuïeten.

Ook herleidt hij Vermeers unieke behandeling van het licht, perceptie en perspectief naar zijn fascinatie voor het jezuïtische gedachtegoed, waar licht en optica een grote rol spelen. Weber maakt aannemelijk dat Vermeer via de jezuïeten in aanraking is gekomen met de camera obscura, een instrument waarmee een voorstelling op een wand of scherm kon worden geprojecteerd waarna deze kon worden bestudeerd.

Vermeer in nieuwe context

De lichte en verstilde schilderijen van de protestants gedoopte Johannes Vermeer (1632-1675) leken altijd goed te passen bij het calvinisme met zijn kerken met witte en kale muren in het 17de-eeuwse Holland. Over zijn relatie met het katholicisme was niet veel meer bekend dan dat hij trouwde met de katholieke Catharina Bolnes. Ook kennen we zijn religieuze schilderijen Christus in het huis van Maria en Martha (ca. 1654–55, National Galleries of Scotland, Edinburgh) en Allegorie op het katholieke geloof (ca. 1670-74, The Metropolitan Museum of Art, New York). Nieuwe inzichten uit Webers onderzoek stellen Vermeers katholieke geloofsleven en de invloed daarvan op zijn werk in een ander daglicht.

Katholiek huishouden

Uit de inventaris na zijn dood blijkt dat Vermeer thuis een katholiek huishouden nastreefde. In het huis waar hij met zijn katholieke vrouw, schoonmoeder en grote kinderschare woonde, bevond zich een kamer met aan de muur een groot schilderij met de kruisiging van Christus en daarnaast een schilderij met de Heilige Veronica met de zweetdoek van Christus. Deze combinatie van devotiekunst is vaak aanwezig in een katholieke aandachtsruimte. Op Allegorie van het katholieke geloof schildert Vermeer zo’n huiselijke kamer met een grote kruisiging. Hier hangt ook een glazen spiegelende bol als symbool voor geloof aan het plafond, dat Weber precies zo in een jezuïtisch manuscript vond. Dit duidt op de diepere kennis die Vermeer had van hun devotieliteratuur.

Jezuïtische buren

Het huis van de familie Vermeer stond aan de Oude Langendijk in de Delftse wijk Papenhoek. De vijftien kinderen waarvan er vier al vroeg zijn overleden, werden katholiek opgevoed. Het waren acht meisjes en drie jongens. Onder hen waren een Franciscus en een Ignatius, genoemd naar de stichter van de jezuïeten, Ignatius van Loyola. Naast het huis was een jezuïetenstatie met een grote schuilkerk voor 700 gelovigen en een meisjesschool. Verondersteld mag worden dat Vermeer en zijn gezin daar vaak over de vloer kwamen.

Goddelijk licht

Bij de jezuïeten kon Vermeer voor het eerst in aanraking komen met de camera obscura. Licht en optica spelen een heel grote rol in de devotieliteratuur van de jezuïeten. Zij gebruiken de camera als voorbeeld voor de waarneming van het goddelijk licht. De artistieke, en morele aspecten van de camera worden zelfs in een preek uitvoering besproken. Weber ontdekte een tekening van een van de Delftse paters, Isaac van der Mye, die ook opgeleid was als kunstenaar. Deze tekening vertoont duidelijke kenmerken van het gebruik van de camera obscura. Dat dit instrument Vermeer moet hebben geïnspireerd blijkt uit lichteffecten van de camera die we ook op zijn schilderijen zien. Waar het oog steeds automatisch scherp stelt op alles wat we bekijken, heeft het camerabeeld slechts één focus, de rest is onscherp. Precies dát schildert Vermeer op zijn Kantwerkster (ca 1666-68, Musée du Louvre Parijs), waar hij op de voorgrond de vormen wazig toont. Ook het schilderen van licht in puntjes kon hij op de cameraprojectie bestuderen.

Jezuïtische thema’s

Naast de Allegorie van het katholieke geloof verwerkte Vermeer ook jezuïtische thema's in scènes met alledaagse taferelen. Zijn Vrouw met weegschaal (1662-64, National Gallery of Art, Washington, Widener Collection) toont op de achtergrond een Laatste Oordeel, waarin de zielen van iedereen worden gewogen. Zo'n contrast van aardse en hemelse waarden typeert de jezuïtische devotieliteratuur.

Dichter bij Vermeer

In aanloop naar de tentoonstelling Vermeer, die van 10 februari t/m 4 juni plaatsvindt in het Rijksmuseum, zijn ook Vermeers schilderijen met de nieuwste technologie onderzocht door een team van conservatoren, restauratoren en natuurwetenschappers van het Rijksmuseum in nauwe samenwerking met het Mauritshuis en de Universiteit van Antwerpen. Vermeer wordt vaak de Sfinx van Delft genoemd omdat er zo weinig over hem bekend is. Voor het eerst zijn 28 van zijn schilderijen, uit een bescheiden oeuvre van 37, samen te zien in een tentoonstelling die ons dichter bij Vermeer brengt.

Over Gregor J.M. Weber

Dr. Gregor J.M. Weber studeerde kunstgeschiedenis o.m. in Aken en Utrecht. Zijn dissertatie (1987) behandelt Nederlandse kunsttheorie uit de 17de eeuw. Vanaf 1994 werkte hij o.a. als conservator Italiaanse schilderkunst bij de Gemäldegalerie Alte Meister in Dresden en als directeur van de Gemäldegalerie in het Duitse Kassel. Sinds 2009 is hij hoofd Beeldende Kunst van het Rijksmuseum. De universiteit van Bamberg in Duitsland benoemde hem tot ‘honorair hoogleraar’ in 2005. Zijn academische publicaties gaan over kunsttheorie, iconografie en stilistische analyses van kunst uit de streken ten noorden en ten zuiden. Hij publiceerde over Johannes Vermeer, diens gebruik van schilderijen-in-schilderijen en het licht. Voor het Rijksmuseum schreef hij in 2013 een monografie over de Brieflezende vrouw in blauw van Vermeer. Weber was betrokken bij vele tentoonstellingen zoals Late Rembrandt (2015) en Rembrandt & Velázquez (2019). Met de tentoonstelling Vermeer sluit Gregor Weber zijn loopbaan bij het Rijksmuseum af.

Podcast

In de podcast In het Rijksmuseum gaat Janine Abbring met Gregor Weber in gesprek over de sterke invloed van het katholieke geloof en de rol van de camera obscura op Johannes Vemeer.

Boek

Johannes Vermeer. Geloof, licht en reflectie
Auteur: Gregor J.M. Weber
Ontwerp: Irma Boom
Uitgever: Rijksmuseum
ISBN: 978-94-6208-757-6
Verschijnt tweede week januari 2023

Bestel het boek via de Rijksmuseum shop.

Onmisbare steun

De tentoonstelling Vermeer wordt mede mogelijk gemaakt door Ammodo, Blockbusterfonds, Rijksmuseum International Circle, Rijksmuseum Patronen en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Het Rijksmuseum is dankbaar voor alle vormen van steun. Meer dan ooit is duidelijk dat subsidie van de overheid, bijdragen van het bedrijfsleven en fondsen, schenkingen, nalatenschappen en Vrienden essentieel zijn en blijven voor het Rijksmuseum.