Ontwikkeling herkomstonderzoek

Geschiedenis van herkomstonderzoek rond de Tweede Wereldoorlog

Herkomstonderzoek naar roofkunst ten tijde van het naziregime kwam in de museale wereld op gang na een grote conferentie, die 1998 in Washington plaatsvond. Hier ondertekenden 44 landen, waaronder Nederland, de Washington Principles on Nazi-Confiscated Art: een overeenkomst met als hoofddoel om cultuurgoederen die door de nazi's waren geconfisqueerd te identificeren en openbaar te maken. Ook moedigde men de oorspronkelijke eigenaars en hun erfgenamen aan om hun claims kenbaar te maken. De betreffende landen moeten vervolgens inspanningen leveren om rechtvaardige oplossingen te bereiken voor de slachtoffers van nazi-vervolging, zoals restitutie.

Kerntaak van het museum

Het Rijksmuseum maakte datzelfde jaar een inventarisatie van objecten in de collectie met een mogelijk verdachte herkomst. In 2009 verzocht de Museumvereniging alle Nederlandse musea om de herkomstgeschiedenis van de eigen collectie te onderzoeken. De resultaten van dit onderzoek, dat landelijk in 2018 afgesloten is, vind je op de website van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE). Vanaf 2012 doen wij met een team van wetenschappelijk medewerkers gericht onderzoek naar objecten in de collectie die verworven zijn tussen 1933 en 2012, en vervaardigd zijn vóór 1946. Herkomstonderzoek vormt een gespecialiseerd en structureel onderzoeksgebied binnen de afdeling Geschiedenis van het Rijksmuseum en draagt bij aan een vollediger ontsluiting van de collectie.

Ontwikkeling

In de meer dan tien jaar dat het Rijksmuseum bezig is met herkomstonderzoek rondom de Tweede Wereldoorlog is het inzicht in vormen van onvrijwillig bezitsverlies gegroeid en is het landelijk beleid verder ontwikkeld. Ook binnen het museum is de rol van herkomstonderzoek verbreed: naast het zichtbaar maken van verhalen rond de Tweede Wereldoorlog verrijkt het ook de blik op de collectie. Het draagt bij aan een bredere cultuurhistorische en museale visie op objecten, waarbij ook ruimte is voor gewelddadige geschiedenis en voor reflectie op het Rijksmuseum zelf.

Historische context

Herkomstonderzoek is secuur en arbeidsintensief werk. Onderzoekers richten zich op objecten waarvan de historische context wijst op een onderbouwd vermoeden dat er sprake is van een problematische herkomst, zoals bij objecten verhandeld door specifieke handelaren en objecten die tussen 1933 en 1945 in de collectie werden opgenomen. Aldus wordt ingezet op het sneller kunnen detecteren en kunnen handelen op mogelijk onrecht, dan wanneer alle objecten zouden worden onderzocht, ongeacht de achtergrond.

Afgerond onderzoek

Het onderzoek naar alle schilderijen is het eerst afgerond, gevolgd door het herkomstonderzoek van de tekeningen, dat nu deels voltooid is. Vervolgens is de verzameling van circa 1.800 objecten uit de voormalige collectie van Dr. Fritz Mannheimer (1890 - 1939) onderzocht. Dr. Mannheimer verzamelde vooral in de jaren 1930 in Duits en bezet gebied, waardoor de objecten uit zijn collectie een verhoogd risico hebben onvrijwillig in andere handen te zijn overgegaan vóór ze in bezit van Mannheimer kwamen. Vervolgens werd het tekeningenonderzoek vervolgd, en wel de tussen 1933 en 1945 verworven tekeningen (met uitzondering Nederlandse tekeningen uit de 19e eeuw).

Verwervingen tussen 1933 en 1945

Momenteel werken wij aan onderzoek naar alle objecten die door het museum verworven zijn, voorafgaand aan en in de Tweede Wereldoorlog: vanaf het moment van de machtsovername door de nationaalsocialisten in Duitsland in 1933 tot het einde van de Tweede Wereldoorlog in 1945. Het betreft vooral kunstnijverheid, zoals sculpturen, keramiek en meubels.

Het onderzoek naar deze objecten is gecompliceerd omdat er vaak meerdere exemplaren van een object bestaan en daardoor moeilijker is vast te stellen aan wie een bepaald object heeft toebehoord. Ook zijn deze objecten minder vaak afgebeeld en minder goed beschreven in catalogi en literatuur dan bijvoorbeeld schilderijen of tekeningen. Het ordenen van te onderzoeken objecten naar bijvoorbeeld de verzameling van een handelaar of collectioneur geeft meer historische samenhang tussen de objecten, en levert daardoor meer resultaat op. Naast het werk aan de vaste collectie van het museum adviseren wij regelmatig bij objecten die het museum mogelijk wil gaan verwerven.

Onderzoeksresultaten

Na onderzoek wordt de herkomst van een object door het Rijksmuseum geclassificeerd als helder, niet helder of verdacht. De resultaten van het onderzoek, de genoemde classificaties en de uitleg daarover, staan in de onderzoeksrapporten. In ieder rapport wordt een overzicht gegeven van de onderzochte groep voorwerpen en worden de objecten met een niet-heldere herkomst uitgelicht. Ook is in Collectie Online bij individuele objecten die binnen dit onderzoek vallen, de herkomstinformatie terug te vinden. Daarnaast maakt herkomstonderzoek deel uit van wat je kunt zien en horen over objecten uit de collectie van het Rijksmuseum, zowel in de museumzalen als online.

Koloniale geschiedenis

Het Rijksmuseum doet ook onderzoek naar objecten met een herkomst uit de koloniale periode.