Vloeistofkompas

A. van Emden (vermeld op object), ca. 1860

Vloeistofkompas met accessoires in cardanusring in houten doos; de vloeistof is verloren, het glas is aangetast van binnen, de roos is geheel bedekt met een ondoorzichtige laag, de deksel van de doos ontbreekt. Onderin de doos is een kleminrichting voor het blokkeren van de ketel aangebracht. In de ketel is een kleine ketel aangebracht voor de vloeistof en de roos; de bodem van deze binnenketel is buigzaam, zodat de vloeistof (alcohol) kan uitzetten bij verhoging van temperatuur. De buitenketel heeft een rond gat met schuifje onderin. Op het glas kan een peiltoestel gezet worden. Het kompas is verder voorzien van een schoevendraaier, een klein flesje waar reserve-alcohol in gezeten heeft, en een klein trechtertje voor het vullen.

Soort kunstwerkkompas
ObjectnummerNG-MC-1085
Afmetingenhoogte 16,5 cm x breedte 29 cm x diepte 28,6 cm
Fysieke kenmerkenhout, messing, ijzer, lood, zilver, glas, mica, papier en gom

Identificatie

Titel(s)
Vloeistofkompas
Objecttype
Objectnummer
NG-MC-1085
Beschrijving
Vloeistofkompas met accessoires in cardanusring in houten doos; de vloeistof is verloren, het glas is aangetast van binnen, de roos is geheel bedekt met een ondoorzichtige laag, de deksel van de doos ontbreekt. Onderin de doos is een kleminrichting voor het blokkeren van de ketel aangebracht. In de ketel is een kleine ketel aangebracht voor de vloeistof en de roos; de bodem van deze binnenketel is buigzaam, zodat de vloeistof (alcohol) kan uitzetten bij verhoging van temperatuur. De buitenketel heeft een rond gat met schuifje onderin. Op het glas kan een peiltoestel gezet worden. Het kompas is verder voorzien van een schoevendraaier, een klein flesje waar reserve-alcohol in gezeten heeft, en een klein trechtertje voor het vullen.
Opschriften / Merken
- opschrift, op de buitenste ring van het Kompas: ‘A. VAN EMDEN / AMSTERDAM’
- etiket, op de doos: ‘1085’ voormalig inventarisnummer
Onderdeel van catalogus

Vervaardiging

Vervaardiging
- instrumentmaker: A. van Emden (vermeld op object), Amsterdam
- naar ontwerp van Frederik Kaiser, Leiden
Datering
ca. 1860
Zoek verder op

Materiaal en techniek

Fysieke kenmerken
hout, messing, ijzer, lood, zilver, glas, mica, papier en gom
Afmetingen
hoogte 16,5 cm x breedte 29 cm x diepte 28,6 cm

Toelichting

Vloeistofkompassen van dit type werden voor gebruik op sloepen ontwikkeld. Al in 1883 vermeldt P.J. Kaiser de nadelen van dergelijke kompassen door het gebruik van zuiver alcohol; de bruine laag koperoxyde op de roos werd gevormd door de reactie van de alcohol, het zilver aan de binnenkant van de ketel en de gom op de roos. De kompassen van 1883 waren al aanmerkelijk verbeterd.

Dit werk gaat over

Onderwerp

Verwerving en rechten

Copyright
Publiek domein
Herkomst
...; transferred from the Ministerie van Marine (Department of the Navy), The Hague, to the museum, 1883

Documentatie

- P.J. Kaiser, Theorie en beschrijving der thans bij de Nederlandsche Marine in gebruik zijnde zeevaartkundige werktuigen, Leiden 1883, dl. 1, p. 98 ff, pl. IX.
- F. Kaiser, 'De nieuwe kompaslampen en vloeistofkompassen der Nederlandsche Marine; met eene plaat', Verhandelingen en berigten betrekkelijk het zeewezen (1860) nr. 1, p. 241 ff.
- J. Maclean, Bijdrage tot de geschiedenis der Nederlandse instrumentenmakerijern in de periode 1781-1881. De firma's KLEMAN en VAN EMDEN, (Mededelingen uit het Rijksmuseum voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen en van de geneeskunst, "Museum Boerhaave" nr. 152), Leiden 1976.
- Alphabetical List of Dutch Instrument Makers, Compiled by W.F.J. Mörzer Bruyns 1970-1986 from Several Sources, MS in Nederlands Scheepvaartmuseum, Amsterdam.

Duurzaam webadres

Als u naar dit object wilt verwijzen, gebruik dan de duurzame URL:
https://id.rijksmuseum.nl/20054099

Inscriptions

inscription, on the outer ring of the compass:A. VAN EMDEN / AMSTERDAM
label, on the box:1085 former inventory label

Provenance

...; transferred from the Ministerie van Marine (Department of the Navy), The Hague, to the museum, 1883

Object number: NG-MC-1085

Entry

Liquid compass in gimbals in a wooden box, with accessories.

The liquid is lost and the glass is heavily affected on the inside, covering the compass card completely with an opaque brown layer. The lid of the box is missing. In the base of the box, a locking device for the bowl is installed. Inside the compass bowl, which is weighted with lead, a separate bowl containing the fluid and the compass card is set. The bottom of the inner bowl is flexible, allowing for the expansion of the fluid (alcohol) when the temperature rises. The outer bowl has a round hole with a sliding cap in the base. Over the glass, a pelorus can be mounted. The compass is equipped with a screwdriver, a small bottle that used to contain alcohol, and a small funnel.

Fluid compasses of this kind were designed for use on launches. In his work on navigational instruments of 1883, Frederik Kaiser (1808-1872) describes the disadvantages of liquid compasses that use pure alcohol.¹P.J. Kaiser, Theorie en beschrijving der thans bij de Nederlandsche Marine in gebruik zijnde zeevaartkundige werktuigen, 2 vols., Leiden 1883, I, pp. 98 ff., pl. IX. The inside of the inner bowl was silvered and the compass card was coated with gum, which led to the formation of the brown layer on the compass card, which consists of copper oxide. By 1883, the liquid compasses had undergone several improvements.

Literature

F. Kaiser, ‘De nieuwe kompaslampen en vloeistof-kompassen der Nederlandsche Marine. Met eene plaat’, Verhandelingen en berigten betrekkelijk het zeewezen (1860), no. 1, pp. 241-84; P.J. Kaiser, Theorie en beschrijving der thans bij de Nederlandsche Marine in gebruik zijnde zeevaartkundige werktuigen, 2 vols., Leiden 1883, vol. 1, pp. 98 ff., pl. IX; J.M. Obreen et al., handwritten inventory list for items 944 to 1431, 1884, manuscript in HNA 476 RMA, inv. no. 1089, no. 1085; J. MacLean, Bijdrage tot de geschiedenis der Nederlandse instrumentenmakerijen in de periode 1781-1881. De firma’s Kleman en Van Emden, Leiden 1976 (Mededelingen uit het Rijksmuseum voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen en van de geneeskunst ‘Museum Boerhaave’, vol. 152)

Citation

J. van der Vliet, 2016, 'A. van Emden, Liquid Compass, Amsterdam, c. 1860', in J. van der Vliet and A. Lemmers (eds.), Navy Models in the Rijksmuseum, online coll. cat. Amsterdam: https://data.rijksmuseum.nl/20054099

(accessed 9 December 2025 22:09:14).

Footnotes

¹P.J. Kaiser, Theorie en beschrijving der thans bij de Nederlandsche Marine in gebruik zijnde zeevaartkundige werktuigen, 2 vols., Leiden 1883, I, pp. 98 ff., pl. IX.