Beroofd

Dit servies, dat altijd is bewaard in de originele reiskist, draagt het wapen van de Venetiaanse familie Morosini. Dit wapen wordt in 1937 op een inventarislijst beschreven. Daardoor weten we dat het echtpaar Oppenheimer, op de vlucht voor het naziregime, het servies tijdelijk liet onderbrengen in een depot aan de Oostenrijkse grens.

Deze Tora-ornamenten behoorde tot de collectie van circa 1000 Joodse rituele voorwerpen van Leo Isaac Lessmann. De set bestaat uit een paar siertorens, een toraschild en een aanwijsstokje voor het lezen uit de Torarol. De voorwerpen zijn van een uitzonderlijke kunstzinnige en cultuur-historische kwaliteit en zijn sinds de oorlog spoorloos verdwenen. Wat overblijft, is deze foto.

In 1939 schonk Albert Heppner een Perzische schotel aan het Rijksmuseum. Tegelijkertijd probeerde hij en zijn vrouw Irene en voor henzelf en hun zoontje Max het Nederlands staatsburgerschap te verkrijgen. Deze schenking, mogelijk bedoeld om zijn band met Nederland te tonen, werd niet vermeld in zijn naturalisatiedossier, maar kan verband houden met deze aanvraag.

Deze Estherrol, gelezen tijdens Poeriem, wordt na de oorlog goed verstopt in het huis van de antiquaar Louis Lamm gevonden. Lamm wordt in 1943 in Auschwitz vermoord. De rol belandt bij een Joodse man, die hem schenkt aan zijn neef Ittai voor zijn bar mitswa. Sindsdien koestert Ittai de Estherrol en de begeleidende brief over het tragische lot van Louis Lamm.

Door hun Portugese achtergrond denken Samuel en zijn vrouw Betsie dat zij minder gevaar lopen. Zij duiken niet onder. Zoon Jaap, die kunstgeschiedenis studeert, woont bij zijn ouders. Hij wordt tijdens de deportatie van hen gescheiden en overlijdt in Theresienstadt op 30 maart 1944. Samuel en Betsie zijn dan al vermoord, direct na aankomst in Auschwitz, op 11 februari 1944.

Na de oorlog zijn talloze rituele voorwerpen verweesd: hun gebruikers zijn vermoord. De Amerikanen overhandigen deze wezen in 1949 aan een Joodse organisatie, die ze voor de Joodse gemeenschap zal redden. De voorwerpen, zoals deze kraag van een gebedsmantel, krijgen een plaatje met de naam van de organisatie. Deze markering moet ervoor zorgen dat de voormalige dragers uit Oost-Europa niet worden vergeten.

De ontmenselijking en vernedering door de nazi’s gaat hand in hand met de ontheiliging van Joodse boeken en rituele voorwerpen. De Torarol – voor Joden het allerheiligste religieuze voorwerp – moet het zwaar ontgelden. Het perkament wordt op grote schaal verhandeld en hergebruikt. Hier dient het perkament met een tekst uit het boek Exodus als doek voor een geschilderd portret van een soldaat.

In 1927 vestigde Jacques Goudstikker zijn kunsthandel op nummer 458 van dit prestigieuze stukje gracht. Toen Goudstikker in 1940 moest vluchten had hij dit stadsgezicht van Berckheyde in bezit. De handelaar was bijzonder aan het werk gehecht. In 1952 kreeg Dési Goudstikker het schilderij als deel van haar schikking met de Stichting Nederlands Kunstbezit terug.

Dit portret werd eind 1941 door Margarete Stern-Lippmann aangekocht voor rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart in ruil voor uitreisvisa voor haar en haar familie. Het schilderij werd afgegeven aan een nazi-roofinstantie, maar de uitreisvisa bleven uit. Het schilderij heeft haar leven niet kunnen redden. Margarete en 8 andere familieleden werden gedeporteerd en vermoord.

Een hagada met het Bijbelse verhaal van de uittocht uit Egypte wordt gelezen tijdens Pesach. Het manuscript uit de Bibliotheca Rosenthaliana werd door bibliothecaris Louis Hirschel in 1941 in veiligheid gebracht. Hier wordt Abraham bezocht door de drie engelen, die hem vertellen dat zijn vrouw Sarah een kind verwacht. Joseph ben David was een van de belangrijkste kalligrafen van de 18de eeuw.