Leven en werk van Vermeer

00:00:00 Pieter: Het zien van de drie werken uit The Frick, voor het eerst, maar ook wetende voor het laatst in Nederland, dan wordt kunst bijna emotie omdat we ons realiseren dat we dadelijk onze bezoekers iets gaan bieden dat maar één keer kan. Dat is denk ik heel mooi. Wij gaan straks meer Vermeer schilderijen bij elkaar zien dan Vermeer zelf ooit heeft gezien.

00:00:23 Janine: Iedereen kent wel het schilderij 'Meisje met de parel'. Instagram staat er vol mee. Maar wat weten we over de maker, Johannes Vermeer? De schatting is dat hij zo'n 50 schilderijen heeft gemaakt, waarvan er 37 algemeen geaccepteerd zijn. 28 van die schilderijen komen nu bij elkaar te hangen op de grote Vermeer tentoonstelling. Wat maakt Vermeer zijn werk bijzonder? Hoe kwamen die 28 schilderijen bij elkaar? Hoofd Schilderijen- en Beeldhouwkunst van het Rijksmuseum, Pieter Roelofs, vertelt ons er alles over.

00:01:03 Janine: Mijn naam is Janine Abbring en dit is In het Rijksmuseum. De podcast van het Rijksmuseum, waarin we bijzondere verhalen vertellen over voorwerpen en hun makers. Met in deze bonusaflevering Pieter Roelofs over Johannes Vermeer, de schilder van onder andere 'Het meisje met de parel', 'Het melkmeisje' en 'Het straatje'. Pieter is samen met Gregor Weber conservator van de tentoonstelling. Ze ontdekten nieuwe dingen over de meester van het licht. Voor we beginnen, wil je weten hoe de schilderijen die we bespreken eruit zien? Ga dan naar rijksmuseum.nl/podcast.

Janine: Pieter, mensen kunnen jou kennen van het televisieprogramma rondom Rembrandt. Er komt nu ook een nieuw programma aan, waar jij ook in zit, rondom Vermeer. Ik ben daar toch nieuwsgierig naar. Even heel kort, wat houdt dat televisieprogramma in?

00:02:03 Pieter: Het heet De nieuwe Vermeer. We weten uit bronnen dat zes schilderijen van Vermeer die we kennen uit de zeventiende eeuw, nu niet meer bekend zijn. De vraag die gesteld is aan professionele kunstenaars en liefhebbers: "Probeer op basis van de gegevens die we over die stukken hebben, te kijken hoe dichtbij je bij Vermeer kan komen". Zijn we in staat om die verloren schilderijen te reconstrueren of je te laten inspireren daardoor?

00:02:29 Janine: Dat betekent dat er gegevens bekend zijn van werken waarvan we weten dat ze bestaan, maar die hangen nu nergens meer, of bij een particuliere verzamelaar die z'n mond houdt. Kan natuurlijk ook. We weten hoe de afbeelding eruit zag of hoe moet ik dat zien?

00:02:41 Pieter: Er staat in een bron in 1696: een man die zijn handen wast in een doorziende kamer. Als je een soort doe het zelf Vermeer krijgt, dus je weet wat de bouwstenen zijn die Vermeer altijd kiest. Dan kun je op een gegeven moment op basis van die bouwstenen, het licht van links, perspectief, de scherpte en diepte, noem het op. Dan kun je heel dichtbij komen bij: hoe het er uit zou kunnen hebben gezien.

00:03:06 Janine: Dat zou het geval kunnen zijn als je ervan uitgaat dat in onze tijd mensen gebruik kunnen maken van veel modernere technieken en ook precies weten hoe Vermeer dat deed. Terwijl hij een beetje het wiel moest uitvinden.

00:03:16 Pieter: Ik denk dat je nu veel sneller tot resultaten kan komen. Hij moet alles bedenken en alles gaat met experiment en vernieuwing. Dat is een hele lange weg. Nu kan je veel sneller tot dat eindresultaat komen, omdat er andere technieken en materialen zijn. Dat helpt wel.

00:03:34 Janine: Heb je al werken gezien?

00:03:36 Pieter: Nee. Ik weet dat er bijna 2000 inzendingen zijn, dus ook van liefhebbers. Dat wordt een groot feest. Dat laat straks zien hoe wij nu naar Vermeer kijken.

00:03:52 Janine: We hebben een heel aantal elementen van het werk van Vermeer nu al gehoord. Het lichtgebruik, scherpte, diepte, die bouwstenen, het kleurgebruik... Daar gaan we het in deze podcast nog uitgebreid over hebben. We gaan eerst even naar die waanzinnig, bijzondere tentoonstelling, want het worden er 28. Kan jij mij vertellen hoe bijzonder dat aantal is?

00:04:20 Pieter: Dit is het onmogelijke, mogelijk gemaakt. Er zijn bepaalde kunstenaars, daar kan je nu geen grote monografische tentoonstelling meer over maken en Vermeer is daar één van. Dat maakt dat het Rijksmuseum nog nooit z'n tanden daarin heeft gezet. We hadden op een gegeven moment een gesprek met The Frick collectie in New York. Zij hebben drie Vermeers en die mogen het pand nooit uit. Ongeveer zeven jaar geleden zijn we het gesprek aangegaan met hen en vroegen we: "Zou het niet mooi zijn om samen die schilderijen thuis te brengen?"

00:04:53 Janine: Hoeveel bekende - even los van die zes die nu nog onbekend zijn waarvan we het bestaan weten - zijn er in omloop op de wereld?

00:05:01 Pieter: De meeste kunsthistorici zeggen 37. Dat is een heel klein oeuvre. Denk 350 schilderijen van Rembrandt bijvoorbeeld. Het is echt heel weinig. Die stukken zijn allemaal hoogtepunten in de collecties waar ze bewaard worden. Je zit daar als een soort van kloek op je eieren. Die stukken willen we liever niet uitlenen. In het Rijksmuseum zijn er stukken in de Eregalerij en die wil je altijd laten zien, tenzij er een heel uitzonderlijk project komt.

00:05:30 Janine: Toen was daar The Frick collection, ze zeiden: "Dat gaan we niet doen", maar die hebben jullie toch zover gekregen?

00:05:34 Pieter: Dat is een heel lang gesprek geweest, over jaren dus, om te kijken of er niet toch een kans was om het wel mogelijk te maken? Toen bleek dat zij gingen verbouwen en dat gooide de deur plotseling open en bood hele nieuwe kansen, want die hele collectie moest het pand uit naar een andere locatie. Toen zijn zij het ook helemaal juridisch gaan uitzoeken of het überhaupt kon.

Janine: Of je het kon verzekeren?

Pieter: Nou of het überhaupt mocht. In relatie tot het testament van meneer Frick, de schenker. Wat zo mooi is in ons vakgebied, is dat je op een gegeven moment samen die droom kan hebben. Zij zagen dat als wij onze stukken uitlenen, kan je iets bouwen dat nog nooit kon.

00:06:18 Janine: Het is het Rijksmuseum, dat is niet zomaar een galerietje om daar die collectie samen te brengen.

00:06:20 Pieter: Dat klopt, maar los daarvan blijft dit heel lastig omdat het zulke belangrijke werken zijn in die musea. Zij zijn daar helemaal in meegegaan en zagen op een gegeven moment dat het een vliegwiel werd naar andere bruikleengevers.

00:06:33 Janine: Met vliegwiel bedoel je, toen zij eenmaal hadden toegezegd dat andere mensen dachten van dat kunnen wij ook doen. Als er één schaap over de dam is, dan volgen er meer.

00:06:40 Pieter: Iedereen die verantwoordelijk is voor Vermeer-schilderijen weet dat de stukken uit The Frick nooit kunnen reizen. Die kan je nooit zien. Dit is een éénmalige kans om ze samen te zien en die andere schilderijen daarbij te brengen. Dan kan je een veel mooier en completer verhaal vertellen.

00:06:56 Janine: Dus waanzinnig uniek om dit aantal Vermeer's op één locatie samen te zien. Wat maakt Vermeer die 350 jaar na data nog zo relevant voor jou?

00:07:06 Pieter: Omdat Vermeer een hele eigenzinnige kunstenaar is. Hij doet dingen die anderen niet doen.

00:07:11 Janine: Kan je daar een voorbeeld van geven?

00:07:12 Pieter: Hoe hij het moderne leven vangt en idealiseert rond 1660, daar is hij volstrekt uniek in. Je ziet veel kunstenaars die huiselijke taferelen schilderen, maar hij weet de perfectie daarin te bereiken door dat hij door blijft gaan totdat hij het perfecte resultaat heeft. Daar zitten hele mooie contrasten in, wat mij betreft. Wij zien die hele verfijnde voorstellingen helemaal mooi in balans, maar wat blijkt is dat tot hij bij dat eindresultaat komt, hij ontzettend veel aan het experimenteren is op z'n doek en paneel. Hij zet er dingen neer en dan haalt hij het weer weg. Hij werkt heel ruw en verfijnd steeds meer naar boven. Daar zit een heel mooi spanningsveld, een contrast tussen zijn manier van werken en het eindresultaat. Dat soort contrasten kom je bij hem vaker tegen. Hij is wereldberoemd, waar we ook naartoe gaan met schilderijen van Vermeer, of het nu Zuid-Amerika is of Japan. Er komen altijd hordes mensen op de been, want het is een kunstenaar die heel universeel is en blijkbaar ook aan universele waarden weet te raken. Het mooie is dat het leven van die kunstenaar zich afspeelt rond de Markt in Delft. Hij gaat een keer naar Gouda en een keer naar Amsterdam, maar verder komt hij nergens. Daar zit een spanning op.

00:08:21 Janine: Hij weet op één of andere manier eeuwen later nog de wereld aan te spreken, terwijl z'n eigen wereld heel klein was. Kan jij die wereld omschrijven in Delft in die jaren?

00:08:32 Pieter: Het is een kleine stad met maximaal 25.000 inwoners. Een stad die net geleden heeft door een enorme explosie. De Delftse Donderslag zoals die wordt genoemd in 1654. Vermeer is dan 23 jaar.

00:08:46 Janine: Hoor ik te weten wat de Delftse Donderslag is?

00:08:51 Pieter: Het is de grootste ramp die in Holland in de vroegmoderne tijd heeft plaatsgevonden. Er is een munitiemagazijn waar 80- à 90.000 kilo kruid ligt opgeslagen en dat explodeert. Het ligt in het noordoosten van Delft. Het slaat een gapend gat in die stad, maar ook in de samenleving, want je ziet dat er heel veel mensen overlijden. Er is veel schade. Dat is de context waarin Vermeer opgroeit, waarin hij een volwassen kunstenaar wordt. Er zijn kunstenaars die daarbij overlijden. Carel Fabritius is iemand waar hij goede banden mee had. De impact van dat moment voor Delft is enorm groot geweest en kunstenaars moesten zich daartoe gaan verhouden.

00:09:32 Janine: In dat neerdwarrelende stof letterlijk en figuurlijk ging hij zijn werk beginnen. Wat was die invloed daarvan op hem? Weten we dat?

00:09:40 Pieter: Wat bij hem opvalt, is dat hij vanaf dat moment richting verstilling gaat. Dat wil niet zeggen dat dat te maken heeft daarmee, dat wil ik absoluut niet suggereren. Hij werkt in die vroege jaren heel erg met religieuze voorstellingen: Bijbelse taferelen en af en toe iets mythologisch uit de Griekse oudheid. Kort na dit voorval zien we dat die meer richting het alledaagse leven gaat. Hij maakt taferelen van een meisje dat een brief leest bij een open venster of je ziet een gezelschap vrolijk, eentje kijkt recht in de camera, er staat een vrouw bij die probeert een man en een vrouw te koppelen aan elkaar, de ‘Koppelaarster’. Hij gaat in één keer een andere richting op en dat wordt uiteindelijk de richting waarmee Vermeer tot wereldfaam is gekomen.

00:10:31 Janine: Dus inderdaad, die alledaagse scenes, verstild. Of moet ik zeggen ‘het lijkt alledaags’, want hoe alledaags was het echt?

00:10:34 Pieter: Het lijkt alledaags. Hij weet een wereld te creëren die een soort alternatieve wereld is. Je kan het bijna niet los zien van het leven van de man zelf. Hij heeft een heel groot gezin.

00:10:45 Janine: Als we het over verstilling hebben, met vijftien kinderen, vergeet het maar, lijkt mij.

00:10:50 Pieter: Hij zit boven. We weten precies in dat huis waar zijn werkkamer is. Dat drukke leven met al die kinderen speelt zich voornamelijk beneden af. Het contrast tussen het alledaagse leven in Delft halverwege de zeventiende eeuw en die hele verstilde voorstellingen, dat moet in die tijd al tot de verbeelding hebben gesproken.

00:11:08 Janine: Dat mensen daar behoefte aan hadden, denk ik.

00:11:12 Pieter: Dat gevoel krijg je bijna. Als je denkt aan zo'n stad in een tijd waar rampspoed, oorlog, ziektes, hygiëneproblemen,... Het is een hele andere tijd dan onze tijd, dan een deel van onze tijd. Het is best wel grappig, want je denkt dat het van vroeger is, maar wij zien nu problematiek waarvan we dachten dat die niet meer van nu was en die toch wel weer van nu kan zijn.

00:11:36 Janine: De geschiedenis herhaalt zich altijd.

00:11:38 Pieter: Hij werkt midden in die problematiek, in zo een onrustige tijd en kiest voor een type schilderijen dat uitnodigt tot rust en bijna contemplatie.

00:11:51 Janine: Hij was getrouwd, kinderen dus. Hij werkte boven beneden was het rumoer van die kinderen. Weten we iets over zijn leefomgeving? Kan je dat schetsen?

00:12:01 Pieter: Hij woont heel dichtbij de Markt in Delft. Hij wordt geboren in een zijstraat van de Markt. Vervolgens koopt z'n vader een herberg op de Markt. Daar groeit hij op. Zijn vader heeft een kunsthandel daar, hij groeit op tussen schilderijen, kunst en kunstenaars. Op een zeker moment trouwt hij met een meisje, Catharina, zij is echt, meer van een gegoede burgerij afkomstig. Zij is katholiek en hij is hervormd. Het is bijzonder dat die twee elkaar vinden en trouwen. Ze trekken in, in een huis aan de Oude Langendijk. Het is een klein huisje in de katholieke hoek van de stad. Daar gebeurt het allemaal.

00:12:41 Janine: Is hij dan een gerespecteerd kunstenaar? Hoe moet ik dat zien?

00:12:45 Pieter: Hij treedt vrij snel toe tot het schilders gilde in Sint Lucas Gilde in Delft. Toen hij 30 werd, werd hij daar hoofdman. Er is zeker respect naar hem als kunstenaar, waardoor hij een meer leidinggevende rol krijgt ten opzichte van andere kunstenaars. We zien dat toeristen, kunstliefhebbers het atelier van Vermeer bezoeken als ze in Delft komen. Hij wordt een soort, zoals je vroeger naar Elvis ging, ging je naar Vermeer om die man te zien in z'n directe omgeving en hem te zien werken.

00:13:19 Janine: Hij was ook kunsthandelaar in die tijd. Zeker geen rustig leventje.

00:13:24 Pieter: Dat is grappig, want je denkt dat die verstilde schilderijen vragen om een verstild leven, maar daar lijkt een contrast te zijn.

00:13:34 Janine: De kunstschilders die ik ken, hebben grote ramen, licht op het noorden. Wat weten we van zijn werkplek en wat hij daar precies deed?

00:13:43 Pieter: We weten best wel wat. Je ziet dat zijn plek verdeeld is over twee locaties, dus helemaal boven op zolder onder het dak, hing de was en daar wreef hij zijn pigmenten. Dat vind ik een mooi contrast, als je ziet hoe die twee werelden daar bij elkaar komen.

00:14:01 Janine: Pigment wrijven, dat is het verf maken?

00:14:04 Pieter: Je hebt een steen en op die steen wrijf je de pigment korrels fijn, zodat ze aangemaakt kunnen worden met olie en de verf die gebruikt wordt. Iedere keer kleine beetjes die nodig zijn voor het specifieke werk waar die mee aan de slag is op dat moment.

00:14:22 Janine: Dat gebeurde onder het schuine dak, tussen de schone was.

00:14:23 Pieter: Dan zie je hem van een trapje afkomen met die pigmenten, dat materiaal. Dan gaat hij aan de slag en in z'n schilders kamer die aan de voorkant, aan de straatkant zit. Dat is de noordkant van het pand. Daar heeft hij twee ezels staan. Hij kan wisselen van de ene ezel naar de andere. Hij kan aan twee werken, tegelijkertijd werken, want je hebt droogtijd bij olieverf. Daar zien we dat er een zestal panelen klaarstonden of tien doeken. Wat duidelijk is, is dat in die ruimte ook voorraad stond om daar mee verder te gaan en vijf of zes panelen en tien doeken is ongelooflijk veel, als je je realiseert dat de man misschien 45 schilderijen gemaakt heeft. Of heeft hij meer gemaakt dat wij niet als zodanig herkennen? Er is één schilderij dat een hoofd van een meisje laat zien met een rode hoed. Onder dat meisje is een mans portret of een tronie geschilderd, een karakterkop.

00:14:46 Janine: Dus daar heeft hij overheen gewerkt?

00:15:26 Pieter: We kunnen nu met moderne technieken door die verflagen heen kijken, dan zien we wat daar onder gebeurt. Er gebeurt iets dat helemaal niet op Vermeer lijkt. Ik noem het bewust, want als wat we daaronder zien Vermeer is en wij niet herkennen als Vermeer dan zou het nog wel eens kunnen zijn dat in heel veel particuliere collecties of in collecties van musea, in depots, kleine portretjes worden bewaard die nu anoniem heten, maar die misschien wel door Vermeer geschilderd zijn. Het beeld van de kunstenaar blijft doorontwikkelen en dat maakt het zo fascinerend.

00:15:59 Janine: Een never ending story.

00:16:01 Pieter: Dat zou kunnen.

00:16:02 Janine: Jij hebt onderzoek gedaan, onder meer naar welk adres Vermeer precies woonde. Hoe zijn huis eruit zag en zijn schilderplek. Ben je nog nieuwe dingen te weten gekomen?

00:16:12 Pieter: We weten dat het huis waarvan we dachten dat dat het huis van Vermeer was, het niet is, maar het huis ernaast. Dat is een onderzoek waar meerdere mensen aan gewerkt hebben in de afgelopen jaren en nieuw archiefonderzoek is gedaan, en nieuwe interpretatie van vondsten. Er werd al gedacht dat die aan de oostkant van de Molenpoort steeg woonde. Nu wordt het heel gedetailleerd, maar hij blijkt aan de westkant gewoond te hebben. Dat huis staat er nog.

00:16:42 Janine: Je vertelde net inderdaad dat destijds, toen hij nog leefde er een soort van toeristen kwamen om te kijken waar die werkte. Dan wist je zeker de meester zit daar dus daar woont hij. Er zijn dan nu recent nog mensen naar het verkeerde huis toe gegaan, als een soort bedevaartplek of niet.

00:16:56 Pieter: Er hangt een ANWB-bord op het linkerhuis. Daar is nu een kerk. Het pand is er niet meer. We zien nu dat alle argumenten wijzen naar het pand dat aan de rechterkant ligt. We kunnen heel goed voorstellen dat het helemaal paste met dat grote gezin en dat atelier op die plek in Delft.

00:17:17 Janine: Is dat het meest in het oog springende argument, op basis waarvan jullie denken, het is het huis ernaast?

00:17:22 Pieter: Er zijn heel veel dingen. In de bronnen wordt gesproken dat hij woont aan de Oude Langendijk op de hoek van de Molenpoort. De Molenpoort als term blijkt alleen maar gebruikt te zijn voor het gebied aan de westkant van die steeg. Dat is één argument. Een ander argument is dat we registers hebben waarin de schoorstenen worden vernoemd. Op basis daarvan weten we dat dat betrekking heeft op het huis aan de rechterkant. Er zijn kadergeldregisters, die laten precies zien wat de breedte is van een huis, wie de eigenaren zijn, want zij hebben nooit gekocht. Dat is heel belangrijk om ons te realiseren.

00:17:59 Pieter: Vermeer woonde in een huurhuis en die huizen waren in eigendom van hele rijke katholieke mensen. De huuropbrengst ging meestal naar de orde der Jezuïeten. Dat was een hele invloedrijke katholieke orde, die daar woonde, een paar deuren verderop. In die omgeving zit de kunstenaar. Je hebt een stapeling aan argumenten die nu wijzen naar dat andere pand.

00:18:22 Janine: Dat ANWB-bordje moet eigenlijk worden verplaatst.

00:18:25 Pieter: We moeten eens met een schroevendraaier om het op de juiste plek te hangen.

00:18:27 Janine: Je hebt daardoor een betere indruk dus hierdoor gekregen van zijn huiselijk leven, van de plek waar hij werkte en woonde. Ben je hierdoor meer te weten gekomen over zijn werkwijze?

00:18:40 Pieter: Er zijn twee dingen die belangrijk zijn. We zeggen altijd: we weten niks van Vermeer, maar we weten meer van Vermeer dan van menig andere kunstenaar uit de zeventiende eeuw. Hij wordt enigma en mysterie genoemd en dat wringt wel. Een kunstenaar doet iets heel bijzonders om dan te kunnen zeggen van de man zelf weten we niks.

00:18:55 Janine: Het voelt een beetje een hype.

00:18:59 Pieter: We weten veel meer. Dat mysterie is onderdeel van zijn reputatie geworden. We hebben een boedelinventaris die opgemaakt is nadat hij is overleden. Daar kun je precies zien welke objecten er stonden in alle kamers in dat huis. Door ze in samenhang te bekijken, krijg je een heel mooi beeld van hoe dat huishouden functioneerde, maar ook hoe hij bepaalde objecten die je op de schilderijen ziet in zijn huis had staan. Je kunt je heel goed voorstellen hoe Vermeer als schilder op het moment dat hij dit soort hele mooie uitgebalanceerde voorstellingen van zogenaamd alledag maakt, enseneerde, met zijn eigen spullen.

00:19:37 Janine: Wat voor soort spullen moet ik aan denken?

00:19:40 Pieter: Dat gaat over specifieke Spaanse stoelen of kleding. Een jakje dat één van de meisjes aan heeft. Dat zie je zes keer terugkomen. Een geel jakje met bond afgezet of een tapijt in de achtergrond, specifieke kruiken... Al die dingen komen samen voor en staan in die boedelinventaris.

00:20:00 Janine: Die boedelinventaris is opgemaakt na zijn dood. Je vertelde net dat hij een gerespecteerd kunstenaar was. Is hij als zodanig overleden?

Pieter: Er zit veel tragiek in. Als je kijkt naar het leven van Vermeer, dan heb je enerzijds het succes van Vermeer als schilder, maar aan de andere kant een leven beladen met leed. Hij had veertien à vijftien kinderen, vier die heel jong zijn overleden. Hij moet door die oorlogsperiodes heen. Hij zit bij de burgerwacht in Delft.

00:20:29 Janine: Je had dat hele gedoe met die krater die werd geslagen, maar daarna kwam in 1672 nog dat Nederland van alle kanten werd aangevallen.

00:20:35 Pieter: Het zogenaamde rampjaar en daar zit hij middenin. Op dat moment stort de Nederlandse economie in als nooit tevoren. Hij kan geen schilderijen meer verkopen, zijn eigen werken niet, maar ook de stukken waar hij in handelt niet. Op een gegeven moment komt hij in een spagaat terecht en weten we uit documenten, dat is prachtig beschreven, dat hij tot een soort van waanzin komt. Hij weet van gekkigheid niet meer hoe die voor dat grote gezin met al die kinderen moet zorgen. Dat staat er letterlijk.

00:21:05 Janine: Hij wordt wanhopig.

00:21:08 Pieter: Dat leidt uiteindelijk, zo verklaart zijn vrouw dan weduwe Catharina, dat die op 43-jarige leeftijd binnen anderhalve dag van gezond tot dood komt. Dat is zoals het er staat. Er zit een enorme tragiek in dat laatste stuk.

00:21:24 Janine: Kan het zijn dat hij zich van het leven heeft beroofd en dat volgens goed katholiek gebruik onder het tapijt is gemoffeld?

00:21:29 Pieter: Dat is wel eens geopperd. Wat we denken is dat hij tot een vorm van verstandsverbijstering komt waar een medische, lichamelijke oorzaak onderligt. Als je denkt aan een stad waar de hygiëne niet goed was, rattenplagen, de grachten soms vervuild... Je kon daar makkelijk ook tot een soort vergiftiging of hele zware infectie komen.

00:21:50 Janine: Dan is het een soort van neerwaartse spiraal.

00:21:52 Pieter: Je bent kwetsbaar in geval van stress of financiële economische stress. Dan zijn mensen kwetsbaar.

00:21:58 Janine: Dan is je weerstand laag.

00:21:59 Pieter: Exact. Zoiets lijkt dat te hebben plaatsgevonden.

00:22:02 Janine: Catharina bleef achter met schulden, in plaats van een volle bankrekening dankzij de schilderijen en de kunsthandel.

00:22:09 Pieter: Ja klopt. Dat verklaarde ze ook. Ze zegt dat ze niet van wist dat er schulden waren. Dat past ook in hoe een vrouw in de zeventiende eeuw mocht opereren in een huwelijk. Ze was niet volledig handelingsbekwaam als getrouwde vrouw, zo werkte het in die tijd. Op het moment dat hij is overleden, Johannes, is zij als weduwe wel handelingsbekwaam en dan ziet ze wat er aan schulden ligt, en die kan ze het hoofd niet bieden. Voor haar begint de ellende dan pas.

00:22:34 Janine: Wanneer is zijn ster weer gaan rijzen?

00:22:36 Pieter: Enerzijds zie je dat hij in z'n eigen tijd zelfs bezoekers uit Frankrijk over de vloer krijgt. Mensen die naar hem en naar de kunst komen kijken.

00:22:44 Janine: Zijn hoogtijdagen.

00:22:46 Pieter: Daarna wordt het langzaam maar zeker minder, hoewel in de achttiende eeuw er nog wel kunstenaars waren die ook prenten maakten of tekeningen naar het werk van Vermeer. Ook schilders die zich laten inspireren. Het zit echt op een lager pitje. De mensen kwamen ook minder in aanraking met Vermeer-schilderijen. In de late negentiende eeuw, rond 1860 is er een kunsthistoricus, in Frankrijk een journalist, meneer Théophile Thoré. Hij publiceerde een stuk onder alias: William Bürger. Daarin zegt hij: Vermeer is fantastisch. Hij verzamelt zelf ook Vermeer. Dat is niet helemaal zoals het vandaag zou moeten, maar die zet hem weer opnieuw op het podium. Vanaf dat moment zie je, dat steeds die ster meer rijst tot in onze tijd een hele grote tentoonstelling in Washington en Den Haag, in 1995 geweest, over Vermeer. Dat was de eerste monografische ooit. Op die schouders staan wij nu. Dan kreeg je de film: Girl with a Pearl Earring. De film die ontzettend veel heeft betekend voor Vermeers wereldberoemdheid.

00:23:47 Janine: Het is een lastige vraag is, maar ik ga hem toch stellen: is er één specifiek werk van Vermeer waar jij je meer op verheugd dan alle andere werken?

00:23:54 Pieter: Dat is een hele lastige. Het zien van de drie werken uit The Frick, voor het eerst, maar ook wetende voor het laatst in Nederland. Dan wordt kunst bijna emotie, omdat we ons realiseren dat we dadelijk onze bezoekers iets gaan bieden dat maar één keer kan. Wij gaan straks meer Vermeer-schilderijen bij elkaar zien dan Vermeer zelf ooit heeft gezien. Dat maakt kunst emotie. Dat vind ik het allermooiste. Er zitten een paar andere werken tussen die zijn zo ongelooflijk goed bedacht en uiteindelijk uitgevoerd. Zo’n schilderij alleen is al de moeite om naar deze tentoonstelling te komen.

00:24:35 Janine: Het is dus letterlijk voor iedereen de kans van ons leven, want dit gaat in ons leven niet nog een keer gebeuren.

00:24:45 Pieter: Het is grappig als ik met collega's internationaal in het veld spreek zeggen sommigen: "Ik vind dat Vermeer nooit zou moeten reizen." Omdat zij zien dat dit hoogtepunten zijn in de eigen musea, in Amerika, Frankrijk of Duitsland, maar nu het gebeurt, willen ze wel allemaal komen. Je hebt één keer die kans. Dichter bij Vermeer kom je niet meer.

00:25:12 Janine: Dit was een bonusaflevering van de podcast in het Rijksmuseum. De Vermeer tentoonstelling is te zien van 10 februari tot en met 4 juni 2023 in het Rijksmuseum. Wil je meer weten over Vermeer? Bij de tentoonstelling is een uitgebreide catalogus verschenen en een heel bijzondere beeldende website.