Koninklijke schat

00:00:02 Dirk Jan Biemond: Er is er dan nog één en die is altijd van de Nederlandse Koninklijke familie geweest, vanaf het moment van ontstaan. En dat is degene die je nu in het Rijksmuseum kunt zien.

00:00:12 Janine Abbring: Een massief gouden beker, een klein object van slechts 18 centimeter hoog, is de spectaculaire nieuwe aanwinst van het Rijksmuseum. Het kleine, maar bijzondere voorwerp werd gemaakt in de zeventiende eeuw, door één van de beste goudsmeden die Nederland ooit gekend heeft. Ik ben Janine Abbring. Samen met conservator Dirk Jan Biemond ga ik op zoek naar het verhaal achter de maker van deze bijzondere beker. Een verhalende reis die ons langs Europese vorsten overbrengt, door Kunstkammers leidt en zelfs teruggaat tot afbeeldingen uit de klassieke oudheid. Dit is 'In het Rijks', de podcast van het Rijksmuseum, waarin we verhalen vertellen over kunstwerken en hun makers. Hoe meer je weet, hoe meer je ziet. Mijn eerste vraag aan Dirk Jan is natuurlijk: wie was Nederlands beste goudsmid?

00:01:10 Dirk Jan Biemond: Paulus van Vianen wordt geboren in Utrecht aan het einde van de zestiende eeuw, en als hij 16 is, dan pakt hij zijn biezen en gaat de Europese hoven langs.

00:01:19 Janine Abbring: Want hij is zilversmid?

00:01:20 Dirk Jan Biemond: Hij is zilversmid, want dat onderscheid tussen goud- en zilversmid, dat is dan nog niet zo definitief. Hij maakt eerst een reis om zijn kunst te verfijnen, dus hij gaat naar Parijs. We weten dat hij in Rome is geweest. Aan de centraal Europese hoven heb je speciale posities, daar kon je hof goudsmid worden of je kon kammergoudsmid worden. Een hof goudsmid is iemand die levert aan het hof, dit is wat de keizer op tafel heeft staan. Maar op het moment dat je iets heel bijzonders kan en je hierdoor opvalt, dan snelt je reputatie vooruit. We weten dat Paulus in München is geweest, hij is daar op uitnodiging gekomen. Hierna ging hij naar Salzburg, ook op uitnodiging van de vorst. Kennelijk is hij dan ergens beroemd om, want dan beginnen ze in Praag wakker te worden. Vervolgens zegt keizer Rudolf: 'die gozer die moet ik hebben.'.

00:02:14 Janine Abbring: Was het gebruikelijk dat een zilversmid, een goudsmid of een edelsmid langs hoven gingen in Europa?

00:02:20 Dirk Jan Biemond: Als je talent had, dan maakte je onderdeel uit van een netwerk van goud- en zilversmeden, dat is een Europees netwerk, waar iedereen een stukje doet. Als je een diamantzetter nodig hebt, ga je naar Antwerpen. Als je een goudsmid nodig hebt die kan drijven, dan moet je in de noordelijke Nederlanden zijn.

00:02:38 Janine Abbring: Paulus komt na wat omzwervingen terecht aan het hof van keizer Rudolf de tweede in Praag. Voor een goudsmid op dat moment 'the place to be'. Keizer Rudolf had een immens rijk, interesse in kunst en geld om veel te verzamelen. Dit deed hij op een uitbundige manier.

00:02:56 Dirk Jan Biemond: Kunstkammer is een plek waar je alle kennis voorhanden verzameld. Deze ruimte is ook ingedeeld. Hij had er vier, die je achterelkaar kon doorlopen. De eerste is monumentale kunst met grote schilderijen, grote beelden. Deze moeten in één oogopslag helder zijn. De tweede afdeling, dat is wonderen der natuur. Dat varieert van mineralen, schelpen tot opgezette beesten. Er waren daar zelfs opgezette mensen bij, niet echt heel smakelijk.

00:03:25 Janine Abbring: Wat was de functie van zo'n Kunstkammer? Waarom had een keizer of een vorst dan een eigen tentoonstellingsruimte?

00:03:32 Dirk Jan Biemond: Ik denk dat een Kunstkammer een soort theater is.

00:03:34 Janine Abbring: Paulus van Vianen ging dus voorwerpen maken voor in die Kunstkammer?

00:03:39 Dirk Jan Biemond: Voor in de vierde Kunstkammer. Dit is de plek waar natuur, kunst en kostbare materialen samenkomen.

00:03:47 Janine Abbring: Dus een vorst had een Kunstkammer deels voor de heb, maar natuurlijk ook om, neem ik aan, te genieten van de kunst.

00:03:54 Dirk Jan Biemond: De Kunstkammer is een plek om over verschillende onderwerpen te praten. Je denkt dan misschien aan een museum met vitrines waar je voor langsloopt en dat je dan even naar een voorwerp kijkt. Dat is niet aan de orde. Waarin de Kunstkammer verschilt van onze musea nu, is dat op het moment dat je in die vierde Kunstkammer bent, geacht wordt dat je gaat zitten. Hierna komt die doos naar voren, dan wordt dat ding uitgepakt. Je ziet dat ding dus één keer in je leven, gedurende die paar minuten.

00:04:26 Janine Abbring: Maar staat er dan maar één voorwerp?

00:04:27 Dirk Jan Biemond: Er staan er duizenden, maar je pakt er iedere keer één uit.

00:04:33 Janine Abbring: Duidelijk.

00:04:34 Dirk Jan Biemond: Dus wat er gebeurd is, je wordt overdonderd door de hoeveelheid, want je ziet allemaal dozen staan en uit die hoeveelheid pak je op dat moment één object. De grap van zo'n voorwerp is dat er meer dan één verhaal in besloten ligt. Het test jouw kennis. Ben je een beetje op de hoogte van je literatuur uit de klassieke oudheid? Hoe sta je tegenover de liefde? Er is een rangorde in de kunsten. Hoe denk je daarover? Weet je welke traktaten daarover geschreven zijn? Heb je smaak?

00:05:06 Janine Abbring: En jij moet je verhouden als bezoeker tot die voorwerpen?

00:05:08 Dirk Jan Biemond: Juist. We gaan kijken en we gaan vergelijken aan de hand van voorwerpen zelf.

00:05:15 Janine Abbring: En het erover hebben. Wat maakte dat werk van Paulus van Vianen dan zo geschikt voor in zo een Kunstkammer.

00:05:22 Dirk Jan Biemond: Omdat hij het leuk vond om zoveel mogelijk verhalen te comprimeren in een object. Omdat het één op één is, kan een voorwerp klein zijn. Omdat het een voorwerp is wat jij eens in je leven zult zien, mag het verhaal heel ingewikkeld zijn.

00:05:40 Janine Abbring: Naast keizer Rudolf waren er andere belangrijke mannen die hun eigen Kunstkammer begonnen. Eén van die mannen was let op: Heinrich Julius, hertog van Brunswijk-Lüneburg, vorst van Brunswijk-Wolfenbüttel en Luthers prins en bisschop van Halbertstadt. Hij was voorzitter van de geheim raad, de belangrijkste adviesraad van de keizer. Na Rudolf was Heinrich dus eigenlijk de machtigste man van het rijk. Hij gaf Paulus van Vianen opdracht om een voorwerp te maken voor zijn Kunstkammer de gouden beker.

00:06:12 Dirk Jan Biemond: Maar daar zit nog wel wat spannends aan, want de hofkunstenaars van Rudolf de tweede die werkten in principe alleen voor hem. En alleen als er een kwestie was van een hele bijzondere relatie, dan werd de hofkunstenaar uitgelekt.

00:06:28 Janine Abbring: Het was dus heel uitzonderlijk dat Paulus van Vianen in Praag een voorwerp maakte in opdracht van iemand anders dan de keizer. En Paulus zou Paulus niet zijn, als hij ook van deze opdracht niet iets heel bijzonders zou maken.

00:06:40 Dirk Jan Biemond: Als je de beker in handen hebt, dan kijk je naar wat er op het deksel staat. Je ziet drie goden zitten: je ziet Venus zitten, je ziet Ceres zitten en je ziet Bacchus. Wat wordt verbeeld? Een citaat uit een toneelstuk, een toneelstuk van meneer Terentius. Meneer Terentius zegt één regel: 'zonder wijn of brood verdord de liefde.'

00:07:06 Janine Abbring: Want Bacchus is drinken?

00:07:07 Dirk Jan Biemond: Bacchus is wijn, Ceres is het brood en Venus is de liefde, dus zonder hulp van die twee kan de liefde niet bloeien. Dan hebben we de bovenkant, je kijkt naar de rand en dan zie je weer een ander gedicht uit de klassieke oudheid voorbijkomen.

00:07:27 Janine Abbring: Uit de Griekse mythologie?

00:07:29 Dirk Jan Biemond: Ja, uit de Griekse mythologie. We zien het verhaal van Diana en Actaeon. Dit is iemand die gezellig met zijn vrienden op jacht gaat en dan ergens diep in een donker bos per ongeluk een deurtje open maakt. En dan een bosvijver met allemaal naakte dames ziet, de godin Diana en haar gezellen, hij blijft kijken.

00:07:48 Janine Abbring: Hij kijkt niet weg?

00:07:49 Dirk Jan Biemond: Nee, hij sluit zijn ogen niet meer. Diana spreekt hem aan en die zegt: 'Jij denkt dat je nu aan iedereen kan vertellen dat jij mij naakt hebt gezien.' Ze spat hem nat en op dat moment verandert hij in een hert en kan niet meer praten. Hij vlucht weg en komt zijn jachtgezelschap tegen. Ze zien een hert en herkennen hem niet. Zij zijn op hertenjacht dus je kan al raden wat daar mee gebeurd is.

00:08:16 Janine Abbring: Dus dat was het einde?

00:08:17 Dirk Jan Biemond: Ja, dat is het einde van Actaeon. Het leuke is de combinatie van de twee. De deksel zegt: 'liefde kan alleen tot bloei komen als het wordt gevoed', dus als je voldoende te eten en voldoende te drinken hebt. De wand vertelt: 'verraad past niet bij liefde'.

00:08:34 Janine Abbring: Verraad is het einde van de liefde.

00:08:36 Dirk Jan Biemond: Juist. Als je als man je ogen niet thuis kon houden dan was het gelijk ook klaar.

00:08:42 Janine Abbring: Het is goed om te te beseffen dat de beker niet is ingekerfd. Wat je zou denken is dat er in gekrast is, maar het is echt drie dimensionaal. Kun je daar iets over vertellen?

00:08:54 Dirk Jan Biemond: Paulus van Vianen is natuurlijk geen schilder of beeldhouwer, dus hij heeft de middelen van de schilder en beeldhouwer niet. Maar wat hij wel heeft, is goud. Goud is iets wat weerspiegelt dus wat hij doet is dat hij zijn tekening, zijn compositie vertaalt in verschillende tinten, mat en glanzend. Dus op het moment dat het licht over die beker speelt, dan kun je dingen zien. Hij doet dat door hele lichte reliëf aan te brengen. Dit reliëf is soms minder dan een vingernagel breed. Hij kan het verschil weergeven tussen de bonkige stronken van een dennenboom en de gladde stam van een loofboom en dat gaat allemaal in een hoogteverschil van nog geen vijf millimeter. Hij doet dat vanuit de achterkant. Hij maakt statisch dingen naar voren, zo creëert hij dat reliëf, vanaf de binnenkant en vervolgens vanaf de voorkant werkt hij al zijn verfijningen bij.

00:09:52 Janine Abbring: Heeft deze bijzondere beker nog een bijzondere verrassing? Want de opdrachtgever, die is ook te vinden in de beker. Waar staat die?

00:10:04 Dirk Jan Biemond: Hij zit in het deksel, dan het lijkt het alsof je een penning ziet en daar zit het portret van de opdrachtgever.

00:10:12 Janine Abbring: Er is een bijzondere relatie tussen wat er op de beker te zien is en wat Heinrich Julius deed in zijn dagelijks werk. Hij maakte onder meer wetten en stond bekend om zijn opmerkelijke werkwijze om die wetten aan het brede publiek uit te leggen.

00:10:26 Dirk Jan Biemond: Hij zegt onkuis gedrag, dat moet worden bestraft, daar worden enorme wetten tegen uitgevaardigd. Hij denkt ook: 'die boeren begrijpen dat niet, dus we moeten toneelstukken schrijven'. Hij huurt toneeltroepen uit Engeland in om zijn toneelstukken op te volgen in Wolfenbüttel.

00:10:50 Janine Abbring: Het grappige is dat de beker dat ook heel duidelijk heeft. De gluurder wordt bestraft en uiteindelijk gedood.

00:10:58 Dirk Jan Biemond: Dat is ook één van de redenen waarom je hem aan de binnenkant van de deksel ziet. Wat de man doet door middel van z'n toneelstukken en zijn wetten, dat doet Paulus van Vianen in goud.

00:11:11 Janine Abbring: Dus eigenlijk zit Heinrich Julius eerste rang?

00:11:14 Dirk Jan Biemond: Hij zit zeker eerste rang.

00:11:16 Janine Abbring: Gekke vraag misschien, maar waarom heeft zo een beker eigenlijk een deksel?

00:11:20 Dirk Jan Biemond: In dit geval heeft het geen praktische functie. De reden waarom het in dit geval een deksel heeft, is omdat Paulus van Vianen zoveel mogelijk wil laten zien wat edelsmeedkunst kan. We zijn op zoek naar datgene waarin het anders is.

00:11:36 Janine Abbring: Het is een bewijs van zijn kunnen.

00:11:38 Dirk Jan Biemond: Wat is een beker anders dan een schilderij of beeldhouwwerk? Een beker heeft, om mee te beginnen, een onderkant. Het heeft een wand, het heeft een deksel en het heeft een binnenkant van een deksel. Je hebt veel meer vlakken.

00:11:51 Dirk Jan Biemond: Het is eigenlijk nog meer canvas. Wat voor een schilder meer canvas is, is voor een edelsmid meer oppervlakte. Ik las dat Paulus van Vianen ook voor edelsmeden nu een heel grote inspiratiebron is. Hij heeft echt zijn stempel gedrukt op die kunstvorm. Wat is dat stempel volgens jou?

00:12:09 Dirk Jan Biemond: Dat wat Paulus van Vianen in Praag doet, dat veranderd het beeld van de edelsmeedkunst radicaal. Alles staat bij hem in dienst van ons verhaal, inclusief het ornament, dat is een soort fantasiewereld waar Paulus van Vianen de eerste sleutels toegeeft.

00:12:27 Janine Abbring: Is dat wat ze later kwab zijn gaan noemen? De luisteraars zullen zich nu wel afvragen wat een kwab is.

00:12:32 Dirk Jan Biemond: Als je naar de beker kijkt dan is het de voet, daar heb je een soort abstracte reeks vormen. Als je naar de deksel kijkt, dan zie je dat die godenfiguren verschijnen, eigenlijk in enorme monster muilen. Want je kunt ogen daarboven zien, de bek staat open en als we in de bek kijken, dan zien we Venus, Bacchus, enzovoort.

00:12:56 Janine Abbring: Het is bijna psychedelisch.

00:12:57 Dirk Jan Biemond: Ik heb ook wel eens de grap gemaakt dat bij de eerste keer dat je daar naar kijkt, het net lijkt alsof iemand flink aan de lsd gezeten heeft.

00:13:10 Janine Abbring: De beker zal de eerste maanden na aankomst te bewonderen zijn op de eregalerij van het Rijksmuseum. Daarna verhuist hij naar de zaal waar nog meer bijzondere werken in edelmetaal te zien zijn, waaronder andere voorwerpen van Paulus van Vianen. Ik vraag aan Dirk Jan wat de gouden beker toevoegt aan de collectie van het museum.

00:13:27 Dirk Jan Biemond: Het is het enige werk van Paulus van Vianen wat we kennen, wat volledig in Gouda is uitgevoerd. Het is het enige werk van Paulus van Vianen in de verzameling van het Rijksmuseum, waarvan we de eerste eigenaar kennen. Het is ook het enige werk van Paulus van Vianen waarvan we weten dat het voor een Kunstkammer is gemaakt. Als je naar de andere werken kijk die het Rijksmuseum heeft, dan zijn die vanuit het perspectief van de beker 'spin-offs'. Dit zijn vereenvoudigde versie of versies waarin het verhaal wordt herhaald of in andere context wordt neergezet. Dit zijn zeker niet minder belangrijke dingen, maar de beker geeft daar net dat ene extraatje, die extra ingang.

00:14:10 Dirk Jan Biemond: Dit is echt het pièce de résistance.

00:14:14 Dirk Jan Biemond: Zeker. Als je het in Rembrandt termen moet weergeven i s het ook simpel. De nachtwacht maakt duidelijk wat Rembrandt wil, de rest zijn accenten en nuances in dat werk. Als je zou moeten zeggen: wat is die gouden beker? Dat is de nachtwacht van de edelsmidkunst, want dat is waarmee alles veranderd.

00:14:33 Janine Abbring: De gouden beker van Paulus van Vianen is vanaf 11 december te zien in het Rijksmuseum. Wil je meer weten over lobbige figuren, naakte vrouwenlichamen, vervloeiende vormen en ondefinieerbaar ornament? Luister dan naar de eerste drie afleveringen van deze podcast. Daarin praat ik met conservator Reinier Baarsen over die bijzondere kwabstijl. Vergeet niet op Apple podcast een review achter te laten, dat helpt andere luisteraars om deze podcast te vinden.