Het Melkmeisje van Vermeer

00:00:00 Taco Dibbits: Hier is elk klein verfstreekje — en hij werkt minutieus — een beslissing, dus elke keer kun je iets anders doen. Alles is bewust gedaan — die zeshoekige tafel met die punt die recht naar het melkmeisje toewijst, zorgt er ook weer voor dat alles geconcentreerd is. Alles gaat richting haar in de voorstelling. Het mooie is: die tafel staat onder het raam. Hij staat natuurlijk onder het raam omdat je daar licht hebt om te werken. Je ziet ook: het licht uit het raam valt op de tafel en op die broodkruimels, op die stukjes brood die er liggen, en natuurlijk ook op-

00:00:33 Jörgen Raymann: Het straaltje melk.

00:00:35 Taco Dibbits: Precies.

00:00:39 Jörgen Raymann: Je zou haar misschien de Mona Lisa van het Rijksmuseum kunnen noemen: de naamloze keukenmeid die langzaam melk uit haar kan schenkt, op het beroemde zeventiende-eeuwse schilderij van Johannes Vermeer. Sinds jaar en dag staat ze bekend als 'Het melkmeisje'. Over deze absolute favoriet praat ik met directeur van het Rijksmuseum, Taco Dibbits.

00:00:56 Jörgen Raymann: Ik ben Jörgen Raymann, en dit is: 'In het Rijksmuseum', de podcast waar we bijzondere verhalen vertellen over voorwerpen en hun makers. In het Rijksmuseum zie je meer dan achtduizend voorwerpen, verdeeld over vier verdiepingen en tachtig zalen. In deze podcast bespreken we per aflevering een object dat in het museum te zien is, met in deze serie: de favorieten van het museum en het publiek. In deze aflevering: 'Het melkmeisje' van Vermeer. Voor we beginnen; wil je weten hoe het schilderij eruitziet? Ga dan naar rijksmuseum.nl/podcast.

00:01:36 Jörgen Raymann: Vandaag, in de serie 'Favorieten van het Rijksmuseum', praat ik met Taco Dibbits, algemeen directeur van het Rijksmuseum, over een wel heel bijzonder object: 'Het melkmeisje' van Vermeer. Taco, goedemiddag. 'Het melkmeisje' van Vermeer, kun je dat even voor me beschrijven? Wat zien de mensen als ze daarnaar kijken?

00:01:57 Taco Dibbits: Als je de eregalerij van het Rijksmuseum oploopt is ze er altijd: Het melkmeisje van Vermeer. Je kunt haar eigenlijk niet meer wegdenken uit het beeld van wat Nederland is. Het is een imposant schilderij als je het ziet op een afbeelding, maar als je het dan in het echt ziet, is het een klein schilderij.

00:02:15 Jörgen Raymann: Het is echt heel klein, hè?

00:02:17 Taco Dibbits: Ja, het is daardoor ook meteen heel intiem. Je bent eigenlijk als een voyeur aan het kijken naar een melkmeid — een keukenmeid, zou je kunnen zeggen — die in een keuken staat. Zij schenkt melk uit in een kommetje, en dat is eigenlijk een heel alledaagse, gewone... Alsof ze het elke dag doet. Waarom zou je dit vastleggen? Dat maakt het ook zo'n spannend schilderij — dat het eigenlijk zo'n heel gewone handeling is.

00:02:44 Taco Dibbits: In de zeventiende eeuw in Nederland, was het doel van de schilders om zo levensecht mogelijk te schilderen. Je moest iets zo schilderen, dat het net lijkt alsof je door een raam kijkt — de lijst van het schilderij was een raam waar je doorheen kijkt, naar deze vrouw die melk uitschenkt.

00:03:02 Jörgen Raymann: Het moet eigenlijk stil lijken — het lijkt alsof je naar iets kijkt wat helemaal stilstaat. Je zei net ook heel mooi: als een soort voyeur kijk je eigenlijk door het raam. Maar als je dan naar details gaat kijken; als je bijvoorbeeld kijkt naar de melk die geschonken wordt, lijkt dat wel gewoon in beweging te zijn.

00:03:18 Taco Dibbits: Ja, want je kijkt naar iets waarvan je weet — omdat het echt is, of echt moet lijken — dat ze hiervoor iets heeft gedaan, en dat ze hierna iets gaat doen. Vermeer maakt eigenlijk altijd een verhaaltje. Als je als toeschouwer nadenkt, dan denk je: hiervoor is er melk aangekomen, 's ochtends met de melkboer. Er hangt op de achtergrond een klein, koperen bakje, daar kreeg je de melk mee. Er kwam iemand door de stad met grote emmers melk, en iedereen kreeg wat melk in zijn kleine emmertje.

00:03:50 Jörgen Raymann: Dat is dus het koperen bakje dat je links ziet hangen?

00:03:52 Taco Dibbits: Ja, dat zie je hangen. Daarnaast hangt er een grote rieten mand aan de muur, daar deed je het brood in. Die broodmand hing je op, zodat er niet te veel ratten en muizen aan kwamen eten.

00:04:04 Jörgen Raymann: Wisten ze toen niet dat ratten en muizen konden klimmen?

00:04:09 Taco Dibbits: Uit die broodmand heeft het melkmeisje brood gehaald; dat ligt nu op de tafel voor haar. Er staat in de hoek... Links staat een tafel onder het raam, en daar ligt brood. Oud brood, want het is al een beetje verkruimeld. Er staat ook een karaf-

00:04:26 Jörgen Raymann: Ja, er staat ook een blauwe karaf.

00:04:27 Taco Dibbits: Met een deksel erop, die staat ook op de tafel. Je hebt er een deksel op als er bier in zit, want je wilt natuurlijk niet dat de prik er snel uit gaat. Daarnaast staat een kom, en daar schenkt ze melk in — dat zijn eigenlijk alle ingrediënten om een broodpap te maken. Je hebt het bier nodig voor het rijzen, je hebt het brood nodig als het hoofdingrediënt, en daarbij doe je melk. Je zet het in de oven en dan krijg je een lekkere broodpap. Daar is ze mee bezig.

00:04:53 Taco Dibbits: Het verhaaltje gaat dus door, want je weet dat ze die straks gaat serveren, en dan wordt het opgegeten. Een andere manier om er beweging in te brengen — enerzijds het verhaaltje... Je ziet haar heel aandachtig, totaal stil, want die aardenwerken kan waar ze melk uit schenkt is best zwaar. Met haar linkerhand ondersteunt ze die, en met de rechterhand doseert ze heel voorzichtig hoeveel melk erbij moet, want anders wordt het te slap. Die melk komt eruit, en die komt eruit in een spiraal.

00:05:27 Jörgen Raymann: Ja, dat zie je heel duidelijk.

00:05:29 Taco Dibbits: Dat zie je heel mooi. De wetenschap was toen aan het ontdekken hoe het nou komt dat een vloeistof — of het nou melk of water is — in een spiraal gaat als je het uitschenkt. Dat komt door de zwaartekracht. Dat laat Vermeer zien, en daardoor weet je eigenlijk: dit duurt maar een paar seconden, want straks is die bak vol.

00:05:47 Jörgen Raymann: Luistert hij naar de wetenschappers die zeggen: 'Het loopt zo', of is het een waarneming die hij zelf heeft gemaakt, waardoor hij het zo schildert?

00:05:53 Taco Dibbits: Dat is een beetje het kip en het ei-verhaal. Het was natuurlijk het waarnemen, de nieuwsgierigheid, die een schilder als Vermeer die geobsedeerd was met detail, zeker heeft gehad. Maar als je het niet weet, dan zie je het ook niet. Het kan dus heel goed zijn dat hij inderdaad uit de wetenschap had gehoord dat het draait, en dat hij het daarna zelf ging afbeelden. Maar dat straaltje is dus essentieel om het nog levensechter te maken, zodat het echt lijkt alsof zij daar tegenover je staat.

00:06:20 Jörgen Raymann: Er zijn nog wat details die me opvallen als ik ernaar kijk. Ik heb het even uitvergroot op mijn scherm om het echt goed te kunnen zien. Dan zie je bijvoorbeeld onderaan bij de vloer, een plint van Delftsblauwe tegeltjes.

00:06:30 Taco Dibbits: En je zegt het al: 'Delftsblauwe' tegeltjes. Vermeer komt uit Delft, dus je weet meteen dat het daar plaatsvindt. Vermeer is een meester in detail. Ik had het over dat brood — dat heeft hij met allemaal kleine stippeltjes aangegeven, waardoor je bijna de kruimeltjes van het brood voelt. Je ziet brood in verschillende kleuren — witbrood, maar je ziet ook een soort van bruin roggebrood wat op zijn bovenkant ligt. Je ziet dus de onderkant, waar wat meel op zit om te zorgen dat het niet aanbakt. Je ziet op de achtergrond inderdaad een gestucte wand; ik vind dat altijd de mooiste gestucte muur die ooit is geschilderd.

00:07:03 Taco Dibbits: Zij staat dus eigenlijk voor een witte achtergrond, maar die witte achtergrond leeft. Onderaan zie je een randje, de plint, van die Delftsblauwe tegeltjes. Daarboven zie je dat het witsel dat op de muur werd gesmeerd, er een beetje af is gekomen. Het is een beetje grijzig. Precies op ooghoogte van het melkmeisje, zie je naast haar op die witte wand, een klein vlekje. Eerst denk je: zou dat een vlekje zijn op het plaatje?

00:07:31 Jörgen Raymann: Dat is dus rechts naast haar?

00:07:33 Taco Dibbits: Ja, rechts naast haar zie je een vlekje. Die obsessie die hij moet hebben gehad met hoe hij die muur echt kon laten lijken... Dat is de roestvlek van een spijkertje, dat in de muur heeft gezeten maar er niet meer zit. Hoe ver kun je gaan?

00:07:48 Jörgen Raymann: Nee, maar het is echt... Als je kijkt naar hoe hij met het licht speelt, bijvoorbeeld in de schaduw van het raam die je ziet vallen, in die hoek waar die broodmand en dat melkkannetje liggen. Als je goed kijkt, zie je in die kleurschakeringen dat die muur aan het verweren is — dat de keuken in principe weer een onderhoudsbeurt nodig heeft.

00:08:04 Taco Dibbits: Ja, dat is het mooie: zij staat dus in een bijkeuken. Het licht komt van links door een raam heen vallen, en wat je zei: die wand is helemaal verweerd onder het raam. Dit is een bijkeuken — de koude keuken, want hier werd melk geserveerd dus het moest er koud zijn. In het Engels noemen ze dat een 'dairy kitchen' — dat is een ruimte waarin de kazen, het vlees en de melk werden opgeslagen.

00:08:27 Jörgen Raymann: De koelruimte.

00:08:28 Taco Dibbits: Ja, de koelruimte. Doordat die wand beslagen is, weet je dat het raam op het noorden is. Als je op het noorden bent krijg je namelijk vocht en schimmels, en dat zie je in de stucwand onder het raam — dat is natuurlijk ook briljant. Hij geeft dus meteen aan: het is in een keuken op het noorden.

00:08:46 Taco Dibbits: Achter haar, dus vlak voor die mooi gestucte wand, staat een perfecte kubus op de vloer — een stoofje.

00:08:54 Jörgen Raymann: Op de vloer, precies.

00:08:56 Taco Dibbits: Met daarin een klein testje; een klein bakje waar warme kolen in werden gedaan. Die stoof is een klein, houten doosje met gaatjes van boven, zodat je je daaraan kon opwarmen. Je weet dus nog zekerder dat dit een keuken is waar de melk werd bewaard. Het gaat allemaal om het bereiden van die pap met melk, en dat stoofje laat even zien: zij staat daar in een koude keuken als melkmeisje. Doordat het een kubus is — en Vermeer heeft die in perfect perspectief geschilderd — weet je hoe de ruimte zich verhoudt tot het meisje, en hoe het meisje zich verhoudt tot de ruimte.

00:09:32 Jörgen Raymann: Het was een vrij kleine ruimte, want als ik haar vergelijk met de stoof is ze niet al te groot, maar ze is wel een aanwezig in de bijkeuken.

00:09:39 Taco Dibbits: Ja, ze staat daar eigenlijk monumentaal. Dat monumentale komt ook doordat Vermeer het perspectief heel precies heeft uitgerekend. Om diepte te geven aan een voorstelling kun je eigenlijk twee dingen doen: je kunt een lineair perspectief maken waarbij je met lijnen kunt aangeven waar je het verdwijnpunt hebt. Je kunt die diepte ook aangeven met kleur, en licht en donker.

00:10:02 Jörgen Raymann: Dat eerste wist ik nog van mijn tekenlessen, vroeger op de middelbare school.

00:10:04 Taco Dibbits: Bij die tekenlessen van vroeger op de middelbare school had je één verdwijnpunt. Vermeer zet een heel klein stipje boven de hand die de melk uitschenkt, haar rechterhand. Dat is het verdwijnpunt, dus daar concentreer je je ook op. Je concentreert je op die-

00:10:21 Jörgen Raymann: Daar vindt beweging plaats.

00:10:22 Taco Dibbits: Daar vindt de beweging plaats, dus daar zet hij een heel klein spijkertje neer. Hij slaat ook echt een gaatje in het doek.

00:10:29 Jörgen Raymann: Ja.

00:10:29 Taco Dibbits: En daarvandaan spant hij een touwtje om dat verdwijnpunt te doen. Wat jij op school met de liniaal deed, doet hij met een touwtje. Op dat touwtje doet hij een beetje kleur en dan tikt hij het tegen de natte verf. Dan heb je precies een mooi verdwijnpunt.

00:10:44 Jörgen Raymann: Dus zo precies ging hij echt te werk? Wauw.

00:10:47 Taco Dibbits: Heel precies. We hebben in de wereld dus ook maar ongeveer 35 schilderijen van hem. Het zou natuurlijk kunnen dat er schilderijen verloren zijn gegaan, maar waarschijnlijk waren er gewoon maar heel weinig doordat hij zo ongelofelijk precies te werk ging. En het verdwijnpunt en dat lineaire perspectief, die lijnen naar het verdwijnpunt — dat doet hij met dat stoofje, maar dat doet hij ook met het raam, links. Bij het raam zie je heel duidelijk de lijnen van het venster, en daardoor word je er nog meer ingezogen. Dat is een heel mooie, schilderkunstige truc om ervoor te zorgen dat wij echt tegenover die vrouw staan. Het enige gekke is: je begrijpt niet hoe het perspectief is van die tafel. Je gaat er eigenlijk altijd vanuit dat een tafel rechthoekig is.

00:11:32 Jörgen Raymann: Het is geen vierkante tafel.

00:11:35 Taco Dibbits: Het is geen vierkante tafel. Het schilderij is van rond de jaren zestig van de zeventiende eeuw, en pas meer dan driehonderd jaar daarna is er in de twintigste eeuw uitgevonden: misschien is het wel zo'n klaptafel. Je had van die achthoekige of zeshoekige klaptafels in de zeventiende eeuw in Nederland.

00:11:53 Jörgen Raymann: Voor als je meer ruimte nodig had, dat je die kon opklappen en met een schuifje kon vastzetten aan de onderkant?

00:11:56 Taco Dibbits: Precies.

00:11:57 Jörgen Raymann: Dit perspectief klopt dat wel.

00:11:59 Taco Dibbits: Dan klopt het perspectief. Eén kant van de klaptafel is naar beneden geklapt, tegen de muur aangeschoven. Het perspectief van die tafel klopt daardoor want je ziet eigenlijk-

00:12:07 Jörgen Raymann: Hij heeft het echt bewust gedaan. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de strakke lijn aan de rechterkant van de tafel, precies onder het brood. Dat zijn heel strakke lijnen, die gaan in een soort gloeiende beweging over naar de korte zijde. Je ziet dus dat het zo strak is gemaakt, dat hij het echt bewust deze afmetingen heeft gemaakt.

00:12:23 Taco Dibbits: Wij kunnen fotografie niet meer wegdenken, dus wij denken dat dit ook onbewust kan zijn, maar dit beeld-

00:12:30 Jörgen Raymann: Iemand die zo precies-

00:12:32 Taco Dibbits: Maar hier is elk klein verfstreekje — en hij werkt minutieus — een beslissing, dus elke keer kun je iets anders doen. Alles is bewust gedaan — die zeshoekige tafel met die punt die recht naar het melkmeisje toewijst, zorgt er ook weer voor dat alles geconcentreerd is. Alles gaat richting haar in de voorstelling. Het mooie is: die tafel staat onder het raam. Hij staat natuurlijk onder het raam omdat je daar licht hebt om te werken. Je ziet ook: het licht uit het raam valt op de tafel en op die broodkruimels, op die stukjes brood die er liggen, en natuurlijk ook op-

00:13:07 Jörgen Raymann: Het straaltje melk.

00:13:09 Taco Dibbits: Precies.

00:13:15 Jörgen Raymann: Nu we het toch over details hebben, laten we even kijken naar de kleding van het melkmeisje want dat vind ik echt heel bijzonder. Als je kijkt naar de plooien in haar schort bijvoorbeeld, en die rok eronder in precies de juiste banen.

00:13:27 Taco Dibbits: Ja, en die kleuren.

00:13:28 Jörgen Raymann: Die kleuren ook — waanzinnig.

00:13:31 Taco Dibbits: Precies. Hij kiest eigenlijk de primaire kleuren; het gaat van het rood van de rok, naar blauw, en dan naar het geel van het hesje dat ze aanheeft.

00:13:39 Jörgen Raymann: Met nog wel de overgang van groen ertussen.

00:13:42 Taco Dibbits: Ja, en dan heb je die groene mouwen die zijn opgestroopt. Die kleur van het blauw heeft zo'n intensiteit; hij gebruikt ook altijd heel mooie pigmenten daarvoor. Het waren echt dure pigmenten — hiervoor mengde hij waarschijnlijk ultramarijn of lapis lazuli , en daarmee krijg je een heel sterk blauw. Het mooie is: blauw laat ook zien dat zij een dienstmeid is. Heel vaak zijn schorten blauw omdat je daarop minder vlekken ziet.

00:14:13 Taco Dibbits: Dat weten we ook uit inventarissen uit de zeventiende eeuw; de inventaris van dienstmeisjes bestond vaak uit een blauw schort. Het is een heel dikke stof. Ze heeft het achter zich een beetje omhooggetrokken en in de rok gestopt, waarschijnlijk om er niet over te struikelen, dus je ziet dat rood van rok eronder. Dan die blauwe streep met een heel mooi draperie, waar hij ook weer heel fijn dat licht op laat vallen.

00:14:38 Jörgen Raymann: Je ziet ook dat het echt niet netjes is afgewerkt. Ik heb het over het naaiwerk — de details zijn waanzinnig.

00:14:43 Taco Dibbits: Dat heeft hij ook weer aangegeven met van die heel kleine puntjes. Dat is eigenlijk hetzelfde als wat hij met die broodkruimels doet: heel kleine puntjes om te laten zien hoe het licht valt en weerkaatst op die stof. Het gaat er bij hem steeds over hoe licht weerkaatst op een oppervlak, want daardoor herken je het. En natuurlijk door de tekortkomingen, dus een stucmuur waar een spijker uit gevallen is. Een raam — hoe laat je een venster, een venster zijn? Je ziet dat het een raam is, doordat er een stukje gebroken is. Er zit een klein gaatje in het raam, daar is gewoon een scherfje uit.

00:15:19 Jörgen Raymann: Precies, in de hoek.

00:15:21 Taco Dibbits: Daardoor wordt het ook glas, want anders zou het ook papier kunnen zijn dat voor het raam is gespannen.

00:15:26 Jörgen Raymann: Wat denk jij dat het kleine, zwarte voorwerp is, boven de broodmand?

00:15:29 Taco Dibbits: Helemaal boven in de hoek van de kamer, hangt een heel klein zwart lijstje naast het raam. Dat zou een ingelijst prentje — prentjes werden heel vaak ingelijst — of een spiegel kunnen zijn, maar hij hangt redelijk hoog. Het kan ook zijn dat er een kleine religieuze voorstelling op staat; we weten het niet. Het is wel vaak zo, dat er een spiegel hangt op de wand van een raam. Als je in de spiegel kijkt en het licht komt van voren, word je natuurlijk goed belicht dus dan kun je jezelf ook goed in de spiegel zien. Maar het hangt daarvoor een beetje hoog. Je kunt niet in de geest van de kunstenaar komen.

00:16:09 Jörgen Raymann: Ik spring even van de hak op de tak, mijn excuses daarvoor. Van het schilderijtje gaan we weer even terug naar het meisje. Haar huid — als ik kijk naar hoe hij bijvoorbeeld haar armen geschilderd heeft...

00:16:19 Taco Dibbits: Ja, dat is weergaloos. Hij laat daarmee meteen zien dat zij een werkende vrouw is; ze heeft haar mouwen opgestroopt. Haar linker onderarm, waarmee ze met de hand de karaf ondersteunt, die is in het licht. Die is van boven heel mooi wit, want dat is natuurlijk altijd bedekt door de mouwen, maar het onderste stuk daarvan is blauwig en dan wordt het rood op de handen. Dat komt doordat ze gewoon heel erg veel gewassen heeft, en doordat ze in dat koude water eindeloos staat te schrobben en wassen. Je krijgt dan dat blauwige rode, en dat zijn echt werkvrouwhanden, zou je kunnen zeggen. Dat is natuurlijk briljant bedacht, want als hij de vrouw des huizes had geschilderd, had je dat niet gezien.

00:17:03 Jörgen Raymann: Nee, dan was het een gala-arm met één kleur. Als je goed kijkt naar die schenkarm, haar rechterarm — dat is in principe een heel andere kleur vergeleken met... Dat heeft dus echt met de lichtinval te maken?

00:17:16 Taco Dibbits: Daar valt het zonnetje echt op, zou je kunnen zeggen. Die is ook iets bruiner van kleur. Het mooie is natuurlijk dat een melkmeisje, die in het huis dus laag stond in de hiërarchie, het hoofdonderwerp is van het schilderij. Dat is heel uitzonderlijk, en ook typisch Nederlands. Veel toeristen die in de zeventiende eeuw naar Nederland kwamen waren verbaasd. Vooral Engelse toeristen waren verbaasd dat bij ons de bediening in het huis rondliep in dezelfde kamer, en ook zat bij dezelfde haard als de vrouw des huizes. Je hebt ook heel veel zeventiende-eeuwse schilderijen waarop je ze samen ziet, en dat vonden die Engelse maar niks. Die vonden het maar gek-

00:17:58 Jörgen Raymann: Veel te progressief.

00:17:58 Taco Dibbits: Die vonden het veel te progressief dat er niet zo'n hiërarchie was, en dat de bediening en de rijke vrouw des huizes zich allemaal in één ruimte bevonden. Dat was natuurlijk ook omdat de huizen relatief klein zijn.

00:18:10 Jörgen Raymann: Als je kijkt naar het gezicht... Op haar arm zie ik duidelijke lijnen, maar op haar gezicht heb ik het idee dat hij weer aan de gang is gegaan met puntjes. Wat mij dan opvalt, voor iemand die zo voor de details gaat — als ik naar dat linkeroog kijk, lijkt het alsof hij dat bijna dichtgeplakt heeft.

00:18:25 Taco Dibbits: Ze kijkt natuurlijk naar beneden, dus dus je ziet haar ogen niet. Je ziet eigenlijk alleen maar haar oogleden. Ze kijkt heel geconcentreerd naar beneden, naar die melk. Dat geeft ons weer het idee dat we haar bespieden.

00:18:38 Jörgen Raymann: Ja.

00:18:38 Taco Dibbits: En hij bouwt dat gezicht inderdaad helemaal op uit heel kleine kleurvlakjes. De huid van je gezicht is natuurlijk het meest aan de elementen onderhevig, en verweert het snelst. Dat laat hij daarmee heel erg mooi zien. Ze heeft een heel hoog voorhoofd met glans op haar voorhoofd. En dan dat witte kapje wat ze op heeft; ze heeft een soort van zacht, maar waarschijnlijk wel met stijfsel-

00:19:02 Jörgen Raymann: Ja, want je ziet de plooien erin.

00:19:04 Taco Dibbits: Ja, het is niet heel erg goed gestreken — je ziet wel één strijklijn op de top van het kapje. Het is eigenlijk een soort omlijsting van haar gezicht.

00:19:20 Jörgen Raymann: Even naar de schilder zelf: Johannes Vermeer. Wat kun je mij vertellen over hem?

00:19:25 Taco Dibbits: Je hebt de twee beroemdste schilders van Nederland, Rembrandt en Vermeer. Over Rembrandt weten we heel veel, maar over Vermeer weten we eigenlijk heel weinig. We weten waar hij woonde, in Delft. We weten dat hij trouwde met een katholieke vrouw, dus hij veranderde van geloof. Dat vinden we nu heel gek, maar dat gebeurde in de zeventiende eeuw vaak. Je had mensen die katholiek waren, die werden protestant, en die werden weer katholiek, dus dat gebeurde vaker dan we denken. Hij veranderde van geloof.

00:19:54 Taco Dibbits: Ze hadden samen elf kinderen. Je hebt bijna het gevoel dat Vermeer steeds zijn ideale wereld schilderde, want hij schildert altijd schilderijen met één of twee mensen in een ruimte. Totaal verstild, intiem, aandachtig aan het werk — maar hij had elf kinderen, dus het was natuurlijk een enorme bende thuis.

00:20:13 Jörgen Raymann: Met thuiswerken weten we tegenwoordig wat dat betekent.

00:20:16 Taco Dibbits: Ja, precies. Het was natuurlijk een enorme bende thuis. Met zijn vrouw — Catharina Bolnes heette ze — leefde hij in Delft. Zij kwam uit een rijke familie uit Gouda. Haar vader was een zijdehandelaar, en hij handelde ook wel wat in kunst. Vermeer handelde zelf ook in kunst, dat weten we uit een stuk waar hij moet voorkomen als taxateur — waar hij dus zegt wat de waarde van een schilderij is bij de rechter. Dat document hebben we, dus we weten dat hij ook wel iets met schilderijen handelde. Verder kun je van 35 schilderijen natuurlijk niet leven, dus het fortuin moet vooral van zijn vrouw zijn gekomen.

00:20:52 Jörgen Raymann: Hij kon het zich permitteren om zo weinig te schilderen?

00:20:55 Taco Dibbits: Ja, en hij had een mecenas; iemand die hem echt steunde in zijn werk, in zijn kunst. Een weldoener.

00:21:02 Taco Dibbits: Een sugar-daddy.

00:21:02 Taco Dibbits: Ja, eigenlijk een sugar-daddy — Pieter-Klaas van Ruiven. Hij had — dat weten we ook weer uit een inventaris die is opgemaakt bij zijn overlijden — eenentwintig schilderijen van Vermeer. Als je bedenkt dat hij 35 schilderijen had gemaakt... Als hij 350 jaar had geleefd, was het een heel goede investering. Hij had er heel veel.

00:21:23 Jörgen Raymann: Hij was voorzitter van de fanclub, dat was duidelijk.

00:21:24 Taco Dibbits: Ja, precies. Dat hele precieze werken geeft ook wel aan dat Vermeer waarschijnlijk ook echt lang deed over een schilderij. Want ook op 'Het melkmeisje' heeft hij veranderingen aangebracht — dat weten we door röntgenfoto's, waarmee we door verflagen heen kunnen kijken. Het is echt een compositie, net zoals een regisseur een film maakt, of een componist een muziekstuk. Hij was continu aan het schuiven. Op bijvoorbeeld de plek van dat kleine stoofje dat op de grond staat, stond eerst een wasmand. Hij had dus eerst een grote wasmand geschilderd. Dat zie je op die röntgenfoto's, daar zie je echt een groot ding op de vloer staan met een hengsel. Je ziet op het schilderij dat hengsel nog een heel klein beetje doorschemeren. Hij heeft toen waarschijnlijk besloten dat die grote wasmand niet duidelijk aangeeft wat de ruimte tussen het melkmeisje en de muur achter haar is, dus heeft hij het vervangen voor het kubusje.

00:22:25 Jörgen Raymann: Maar een wasmand hoort ook niet in zo'n ruimte. Ik bedoel, het is een koelruimte, daar-

00:22:27 Taco Dibbits: Je kunt ernaartoe gaan, je kunt de was net hebben opgehaald. Haar mouwen zijn nog opgestroopt.

00:22:29 Jörgen Raymann: En even tussendoor je rijstebrij maken.

00:22:32 Taco Dibbits: Ja, en even tussendoor je broodpap maken. Maar hij vond dat waarschijnlijk toch niet goed in de compositie passen, die afstand is niet goed. Misschien dacht hij inderdaad: dat hoort hier niet, ik moet aangeven dat het de zuivelkeuken is — en zette hij dat kleine stoofje neer om je voeten mee warm te maken.

00:22:50 Taco Dibbits: Hij was dus continu aan die schilderijen aan het werken, heel geconcentreerd. Verder weten we over Vermeer eigenlijk bijna niets. We hebben een paar jaar geleden ontdekt waar zijn tante woonde; dat is 'Het straatje' van Vermeer in het Rijksmuseum. Nou, dat was eigenlijk een gracht. We hebben het honderden jaren een straatje genoemd, maar het was eigenlijk een gracht. We zijn erachter gekomen dat dat het huis van zijn tante was, dus over die tante weten we zelfs meer dan over hem. We weten ook wel dat hij een dienstmeisje in dienst had, maar of dit echt zo realistisch is, dat dit zijn dienstmeid is...

00:23:26 Jörgen Raymann: Dat kun je niet zeker zeggen.

00:23:28 Taco Dibbits: Zo ver durf ik niet te gaan. Maar omdat je zo weinig over Vermeer weet... Je weet eigenlijk niks over dit dienstmeisje en dat wekt ook wel nieuwsgierigheid op, en ook wel heel romantische ideeën. Wie zou zij dan zijn geweest? Zou hij verliefd op haar zijn geworden, of niet? We weten het allemaal niet.

00:23:47 Jörgen Raymann: Hij wil graag verhalen vertellen, dus we kunnen ook onze eigen verhalen maken. Misschien is dat het allermooiste hiervan. Als je dan kijkt naar Vermeer zijn stijl en hoe hij schildert — door wie is hij volgens jou beïnvloed, als je kijkt naar die tijd?

00:23:59 Taco Dibbits: We weten dus ook niet wie zijn leermeester was. Dit is een schilderij zoals we die van Vermeer kennen, maar als ik zijn vroege schilderijen zou laten zien, zou je die absoluut niet herkennen als Vermeer. Het zijn grote schilderijen met grote figuren erop, en ze zijn eigenlijk nog het meest beïnvloed door Utrechtse schilders. Zij heetten de Utrechtse Caravaggisten — naar Caravaggio, de grote ster uit Italië, meester van het licht en donker.

00:24:25 Taco Dibbits: Vermeer zag die Utrechtse Caravaggisten; dat waren de schilders uit Utrecht die naar Italië waren geweest. Zij hadden daar Caravaggio gezien, kwamen terug en gingen in de stijl van Caravaggio schilderen, maar natuurlijk op een Nederlandse manier. Vermeer begint dat eigenlijk ook te doen. Het zou dus kunnen dat zij zijn leermeesters waren, of dat hij gewoon die werken heeft gezien. Een kunstenaar kan natuurlijk ook één seconde een schilderij zien en er enorm door geïnspireerd raken, dat hoeft helemaal niet eindeloos te duren.

00:24:55 Taco Dibbits: Hij begint zo te schilderen, en dan opeens gaat hij over naar dat kleine formaat. Er zijn één of twee grote schilderijen. In het Mauritshuis in Den Haag hangt het prachtige 'Gezicht op Delft', dat is natuurlijk een groot schilderij dat buiten is geschilderd. Samen met 'Het straatje' van Vermeer zijn dat de enige twee schilderijen die niet binnen voorstellen.

00:25:17 Taco Dibbits: Je weet eigenlijk niet... Er waren andere schilders die ook interieurscènes maakten, die ook vrouwen in een ruimte schilderden — daar moet hij het onderwerp gedeeltelijk vandaan hebben gehaald. Maar dit is zo uitzonderlijk; dat je als enige onderwerp, als hoofdonderwerp, een dienstmeisje hebt, waarbij je haar ook heel serieus neemt. Vaak zat er in schilderijen wel wat humor, of er werd een beetje de spot gedreven.

00:25:45 Jörgen Raymann: En zeker de werkende klasse werd niet serieus genomen.

00:25:48 Taco Dibbits: Nee, dat is natuurlijk ook het het interessante — die werkende klasse werd geschilderd. Er werden boeren geschilderd die lachend aan het drinken zijn, maar die hingen in de huizen van prinsen en vorsten. Dat werd ook allemaal meteen aan het buitenland verkocht, dus die wilden dat — die vonden dat spannend. Maar in dit schilderij wordt ze eigenlijk heel serieus genomen; je ziet een heel serieuze vrouw die aan het werk is.

00:26:13 Jörgen Raymann: Je legde net al even uit hoe hij te werk ging om onder andere zijn perspectief en zijn verdwijnpunten te bepalen. Kun je wat meer over die stijl vertellen, over hoe hij te werk ging?

00:26:21 Taco Dibbits: Het hoogste doel was om levensecht te schilderen, zoals ze het noemde in de zeventiende eeuw. Je moest een ruimte maken die overtuigend is, zodat het lijkt alsof je zelf in die ruimte staat. Je moest ook zorgen dat de figuur die daarin staat — het melkmeisje — net echt lijkt; van vlees en bloed. Dat heeft hij hier heel erg-

00:26:44 Jörgen Raymann: Heel goed gedaan.

00:26:44 Taco Dibbits: Heel mooi opgevat. Ze is ook echt van vlees en bloed, met die armen die zo mooi geschilderd zijn, en dat gezicht. Je hebt het gevoel dat ze echt voor je staat. Dat doet hij op een heel klein doekje van 45 centimeter; dat is echt een klein formaat.

00:26:58 Jörgen Raymann: Het is 41 bij 45 centimeter, voor de mensen thuis die het nog nooit gezien hebben.

00:27:01 Taco Dibbits: Dat is net iets groter dan een A4'tje, zou je kunnen zeggen, dus je wordt er echt ingetrokken. Hij doet het op dat doek met olieverf, en die olieverf kon je niet in tubes kopen. Tubes werden pas in de negentiende eeuw uitgevonden — je moest ze zelf maken. Je had olie nodig, en een bindmiddel, en je moest de pigmenten fijn wrijven. Als je ze fijn genoeg had, dan kon je gaan schilderen. Vermeer doet dat met alle mogelijke vernuft, dus aan de ene kant schildert hij soms in lijntjes, maar die lijntjes kun je eigenlijk nauwelijks zien. Het is totaal anders dan bij Rembrandt, waar je echt de verfstreken en zelfs het paletmes ziet.

00:27:38 Jörgen Raymann: Alleen op haar armen heb ik het kunnen zien; op die onderarm.

00:27:41 Taco Dibbits: Ja, en dan nog verbreekt het de illusie niet.

00:27:44 Jörgen Raymann: Nee, helemaal niet.

00:27:44 Taco Dibbits: Wat hij doet: hij schildert ook met stippeltjes — heel kleine stippeltjes om die reflectie van het licht te laten zien. Maar die illusie blijft. Voordat je verf ziet, moet je eigenlijk het schilderij uit de lijst halen en naar de achterkant kijken. Dan denk je: o ja, dit is een doek — dit is niet de werkelijkheid. Dat maakt het ook zo ongelooflijk indrukwekkend. Hoe schilder je zo'n witte muur, die niet gewoon eventjes met de kwast wit is gemaakt, zodat het echt een levende muur is?

00:28:12 Taco Dibbits: De plavuizen op de vloer, dat zijn van die rode plavuizen, waar het stof op ligt van de muur. Dat witsel smeerde je op de muur met water — dat is gewoon kalk met water — en dat komt natuurlijk op een gegeven moment naar beneden dwarrelen, dus dat ligt een beetje op de vloer. Er liggen wat strootjes, dus hij geeft allemaal details weer om het nog echter te laten lijken.

00:28:33 Taco Dibbits: Iets wordt pas echt als het imperfect is. Net zoals bij mensen; mensen worden pas interessant als ze imperfect zijn, en dat is precies hetzelfde met schilderen. Dat brood is interessant doordat het oud brood is; het raam is een echt raam doordat er een barst in zit; de muur is een echte muur, want er zitten wat vlekjes op. Ga zo maar door — dat begrijpt Vermeer als geen ander.

00:28:57 Taco Dibbits: En dan het tweede, naast het perspectief... Eigenlijk het derde, want je hebt ook die imperfectie — dat is de kleur. Hij bouwt die kleur ook weer op uit die kleine stipjes en gebruikt daar heel mooie, dure pigmenten voor. Ultramarijn en lapis lazuli waren natuurlijk heel-

00:29:17 Jörgen Raymann: Waar werd dat van gemaakt, die pigmenten?

00:29:19 Taco Dibbits: Dat waren echt stenen; dat zijn echt stenen die fijngemalen zijn. Ultramarijn kwam uit Afghanistan — dat kwam natuurlijk doordat Nederland overzee ging. Die stenen kwamen uit het buitenland, werden heel fijn gemaakt, en die gebruikte hij, daarom zijn ze ook zo mooi bewaard. Daar komt ook nog eens bij dat dit schilderij zo overtuigend is, want de toestand ervan is ongelooflijk. Dat een schilderij dat in 1660 — meer dan 350 jaar geleden — is geschilderd, nog zo bewaard is, dat is iets ongelooflijks. Het is dus altijd gekoesterd.

00:29:53 Jörgen Raymann: Wauw.

00:29:59 Jörgen Raymann: Dan vraag je je toch af: er zijn zo weinig stukken gemaakt, maar 35. Eenentwintig daarvan waren bij zijn favoriete verzamelaar. Hoe zijn ze in het Rijksmuseum terechtgekomen?

00:30:08 Taco Dibbits: Het kan heel goed zijn dat zijn favoriete verzamelaar, die Pieter van Ruiven... Dat 'Het melkmeisje' ook tussen die eenentwintig schilderen zat die hij had. Zijn schoonzoon, Jacob Dissius, die koopt het werk. Hij verkoopt het dan weer in 1696, en dan noemt hij het ook 'Een meid die melk uitschenkt'. Daar komt natuurlijk ook de titel van vandaag vandaan, want schilderijen in de zeventiende eeuw hadden geen titel.

00:30:35 Jörgen Raymann: Oké.

00:30:36 Taco Dibbits: Het is dus soms best moeilijk om ze terug te vinden, want je weet niet of het precies dit schilderij is. Maar bij Vermeer is het wel heel waarschijnlijk omdat het er zo weinig zijn. Die Dissius verkocht het, en in de jaren daarna verandert het vijf keer van hand. In een periode van twintig jaar wordt het steeds doorverkocht, en dan komt het terecht bij Lucretia van Winter; een vrouwelijke verzamelaar die echt een ongelooflijke verzameling had.

00:31:08 Taco Dibbits: Zij trouwt met Hendrik Six — de naam zegt het al, een Amsterdamse naam. Jan Six is van Rembrandt. Zij trouwt met hem, en dat is ook een familie van fantastische verzamelaars. Die twee families komen samen, dus ze hebben een prachtige collectie. In 1908 gaan haar zoons verkopen — zij is gestorven, de familie moet verkopen. Er is meteen een enorme interesse in.

00:31:36 Taco Dibbits: En wat er in de negentiende eeuw gebeurt... Vermeer was eigenlijk een beetje een vergeten schilder, want er was weinig over hem bekend; hij had weinig werk gemaakt, en het waren heel kleine werkjes. Men kende hem niet echt. In de negentiende eeuw komt er een Franse kunstcriticus naar Nederland toe. Thoré, heette hij — hij noemde zichzelf Bürger. Hij gaat schrijven over de Nederlandse kunst, helemaal in vervoering.

00:32:01 Taco Dibbits: Veel Fransen keken in de negentiende eeuw naar de Nederlandse schilderkunst. Zij keken natuurlijk vooral naar Rembrandt, naar Ruysdael — het Nederlandse landschap — maar hij valt ook voor Vermeer. Het is eigenlijk zijn ontdekking en hij zet daarmee Vermeer weer op de kaart.

00:32:15 Taco Dibbits: Vermeer wordt 'too hot to handle'. Iedereen wil hem hebben, en vooral natuurlijk in Amerika, wat in opkomst is. In Amerika worden aan het eind van de negentiende eeuw veel musea gebouwd, en die moeten gevuld worden. Elke zichzelf respecterende stad en staat, wilde een museum hebben en die musea moesten gevuld worden. Er wonen heel rijke mensen, want Amerika doet het ongelooflijk goed aan het eind van de negentiende eeuw — er wordt vooral heel veel staal en dergelijke geproduceerd. Het schilderij staat op het punt om naar Amerika te vertrekken, en dan grijpt de Vereniging Rembrandt in.

00:32:53 Taco Dibbits: Dat is een vereniging — toen van heren, nu is dat een vereniging waar heel veel mensen lid van kunnen worden — die kunst voor Nederland veiligstelt, koopt. De Vereniging Rembrandt grijpt in, die zegt: 'Dit móét gekocht worden'. Ze doen een heel grote bijdrage, en gaan naar de overheid toe en zeggen: 'Jullie moeten ook bijdragen'. Er is een prachtige karikatuur uit die tijd in de krant verschenen waarop je Uncle Sam ziet met zijn hoge hoed met sterren, die 'Het melkmeisje' om de middel pakt en wegsleept, want ze gaat naar Amerika toe.

00:33:28 Taco Dibbits: Onder druk van de pers — je kent het wel — gaat de Nederlandse overheid overstag, en die koopt het werk samen met de Vereniging Rembrandt voor het Rijksmuseum. Dat was echt een enorme publieke rel, dat het misschien naar Amerika zou vertrekken. Het komt uiteindelijk in het Rijksmuseum terecht doordat burgers zich echt hebben ingezet — die Vereniging Rembrandt — en doordat de leden hebben gezegd: 'Jongens, dit moet hier gewoon blijven'.

00:33:51 Jörgen Raymann: In deze tijd gebeurt het nog steeds af en toe: dat je burgers in opstand ziet komen als er dingen geveild worden: 'Dit moet gewoon in Nederland blijven'. Is dit het enige stuk van Vermeer dat in het Rijksmuseum hangt?

00:34:02 Taco Dibbits: Nee, we hebben vier werken van Vermeer. We zijn dan meteen het museum met de meeste werken in de wereld. Je hebt 'Het melkmeisje'. Dan is er 'Een brieflezende vrouw', van een vrouw die een brief staat te lezen bij het raam. Ik noem haar weleens 'Het meisje in het blauw', want dat is ook weer prachtig blauw. 'De liefdesbrief', dat is een dienstmeid die een brief brengt aan de vrouw des huizes. Zij staan ook weer samen in een ruimte. Heel veel ging in die tijd over brieven schrijven, want er was oorlog en de mannen waren weg. Die schreven brieven, en die brieven gingen heen en weer — zoals we dat nu met e-mails doen.

00:34:35 Jörgen Raymann: Precies. Ze hadden toen nog geen social media.

00:34:37 Taco Dibbits: Precies. En dan is er 'Het straatje' van Vermeer — het huis van zijn tante dat hij schilderde.

00:34:41 Jörgen Raymann: Ja, en dan kijken we naar 'Het melkmeisje'. Ik bedoel, het zijn allemaal prachtige werken die je noemt. Wat maakt dit dan die publieksfavoriet?

00:34:49 Taco Dibbits: Die intimiteit en de stilte. Je staat er, en je hebt het gevoel dat je daar met haar alleen een ruimte staat. 'Even niet praten, want ik ben aan het werk', en de ongelooflijke wijze waarop hij dat bereikt. Het heeft een dromerigheid, vind ik tenminste, als je ernaar kijkt. Je mag je eigen verhaal erbij maken, want we weten weinig van Vermeer, en we weten niets over haar. Dat geeft je als bezoeker ook die ruimte om in te vullen wat daar gebeurt, en dat maakt denk ik ook dat het dromerig is. Je kunt je helemaal voorstellen hoe je daar staat, en wat staat voor te bereiden voor het eten.

00:35:27 Jörgen Raymann: Dan denk ik aan het liedje dat ooit gezongen werd door Nat King Cole, over Mona Lisa. 'You're like the lady with the mystic smile' — die mysterie eromheen. Mogen we haar de Nederlandse Mona Lisa noemen?

00:35:38 Taco Dibbits: Ik denk het zeker. Het is een totaal ander schilderij, maar zij heeft eenzelfde soort mysterie eromheen — een intensiteit. Dat komt natuurlijk ook door hoe ongelooflijk het geschilderd is. Als je beseft dat we dit schilderij zoveel honderden jaren hebben gekoesterd, om het nu aan iedereen te kunnen laten zien — dat is iets heel bijzonders.

00:36:04 Jörgen Raymann: Als je in deze tijd naar schilders kijkt, zou je er eentje kunnen vergelijken die net zo precies te werk gaat als Vermeer?

00:36:12 Taco Dibbits: Nee, ik denk dat Vermeer totaal gefascineerd zou zijn door fotografie en film.

00:36:17 Jörgen Raymann: Ja, hè.

00:36:18 Taco Dibbits: Dat is dat levensechte. Ik denk dat hij dat ontzettend spannend zou hebben gevonden.

00:36:22 Jörgen Raymann: Hij zou een heel goede fotograaf zijn?

00:36:23 Taco Dibbits: Vast.

00:36:28 Jörgen Raymann: In de volgende aflevering: hoe krijg je een vliegtuig op de derde verdieping van het Rijksmuseum? Dat en meer vraag ik aan conservator twintigste eeuw, Ludo van Halem.

00:36:40 Jörgen Raymann: Vond je dit een leuke aflevering? Laat een review achter in Apple Podcasts. Zo kunnen andere luisteraars deze podcast beter vinden.