De welvoorziene keuken

00:00:00 Spreker 1: Sluit je ogen en laat je meenemen door de verhalen van Kunstluister: de podcast van het Rijksmuseum, met bijzondere verhalen, geïnspireerd door kunst. Kunst biedt troost en helpt je betekenis te vinden in stressvolle situaties. Met de verhalen in Kunstluister stap je in een wereld waar even niets moet. Ga naar Rijksmuseum.nl/Kunstluister.

00:00:29 Matthias Ubl: Tegelijkertijd is het natuurlijk ook een soort van waarschuwing van die overvloed, die enorme luxe, als je het een beetje laat aansluiten bij onze huidige discussies. Ik denk: je moet sowieso genieten van het schilderij omdat het prachtig is geschilderd, maar het is toch ook een soort waarschuwing.

00:00:45 Jörgen Raymann: Druiven, bramen, citroenen en artisjokken. Aan de balk hangt een kalkoen, fazant en een houtsnip. Een overdaad aan lekkernijen is te zien op het zestiende eeuwse schilderij 'De welvoorziene keuken', maar de werkelijke boodschap van al deze culinaire decadentie is in de achtergrond te zien. Laat je niet verleiden door de zonde, maar wees standvastig in het geloof. Ik spreek hierover met conservator vroeg-Nederlandse en Duitse schilderkunst, Matthias Ubl.

00:01:10 Jörgen Raymann: Ik ben Jörgen Raymann en dit is 'In het Rijksmuseum'. De podcast waarin we bijzondere verhalen vertellen over voorwerpen en hun makers. In het Rijksmuseum zie je meer dan 8000 voorwerpen verdeeld over vier verdiepingen en 80 zalen. Ik maakte al eerder in serie over de publieksfavorieten van het Rijksmuseum, maar nu mocht ik zelf mijn persoonlijke favorieten uitkiezen, Raymans favorieten, over voorwerpen met thema's die een persoonlijke of maatschappelijke rol spelen in mijn leven. Met in deze aflevering 'De welvoorziene keuken' van Joachim Beuckelaer. Voor we beginnen: wil je weten hoe dit object eruit ziet? Ga dan naar Rijksmuseum.nl/podcast.

00:01:52 Jörgen Raymann: In deze aflevering van mijn favorieten heb ik een heel bijzonder schilderij. Het is van Joachim Beuckelaer. Als je ernaar kijkt, denk je alleen maar aan overvloed. Ik ben horeca eigenaar geweest. Het heeft ook een soort restaurant uitstraling, mag ik wel zeggen. Maar ik ben ook iemand die me zorgen maakt over de overconsumptie van de wereld. Dat zie je hierin ook. Dan moet je nagaan dat Beuckelaer dit in 1566 geschilderd heeft. Ik praat er vandaag over met Matthias Ubl, hij is conservator vroeg-Nederlandse en Duitse schilderijen van het Rijksmuseum. Matthias, wat zien we precies?

00:02:26 Matthias Ubl: We zien een heel groot schilderij: 1.70 meter hoog, 2.50 meter breed. Ongeveer een bakfiets. Rechts voor aan een hele grote tafel, maar die tafel zien we eigenlijk niet. Er ligt zoveel op. Groenten, fruit, druiven, maar ook vlees, hazen, geplukte kalkoen, maar ook dingen als olijven, citroen en artisjok.

00:02:53 Jörgen Raymann: In dit schilderij is het ook dat je twee apostelen ziet namelijk Petrus en Johannes. Hoe weten we dat die apostelen zijn? Ze hebben allebei een rode neus. Komt dat doordat dat ze te veel gedronken hebben?

00:03:03 Matthias Ubl: Ja, waarschijnlijk wel. Ze hebben blote voeten en dat is altijd een kenmerk. In die tijd op schilderijen kan je een beetje de tijd van toen, met de tijd van de verhalen van Jezus Christus uit elkaar halen. Deze twee moeten eigenlijk uit de achtergrond zijn ontsnapt en daar komen we, denk ik, bij volgende punt. Op de achtergrond zien we namelijk een veel kleinere scene en dat is de scene van Jezus in het huis van Martha Maria.

00:03:31 Jörgen Raymann: Zo heet dat schilderij ook, hé?

00:03:33 Matthias Ubl: Zo heet ook dat schilderij, ja.

00:03:35 Jörgen Raymann: Wat is de achterliggende boodschap dan hierin?

00:03:38 Matthias Ubl: Daar moeten we waarschijnlijk even het verhaal uit de bijbel kort omschrijven. Jezus is met zijn volgelingen op weg naar Jeruzalem en onderweg wordt hij heel hartelijk verwelkomd door Martha die ook meteen naar de keuken gaat en begint zich uit te sloven en te koken, terwijl haar zus Maria meteen bij hem gaat zitten en naar hem gaat luisteren. Na een tijd heeft Martha het wel gehad in de keuken en loopt naar Jezus en zegt: "Vind je dat niet gek dat ik me hier uitsloof en mijn zus zit hier maar te luisteren?" Vervolgens zegt Jezus: "Ja, maar eigenlijk doet jouw zus Maria wel het juiste, omdat je eigenlijk niet zoveel nodig hebt. Dat wat je nodig hebt, jouw zus Maria heeft het wel gevonden."

00:04:19 Jörgen Raymann: Dus het is eigenlijk een Bijbelse klaagzang tegen de overvloed?

00:04:23 Matthias Ubl: Ja, zo kan je het ook zien.

00:04:32 Jörgen Raymann: Deze Joachim Beuckelaer die dit heeft geschilderd, wie was hij?

00:04:35 Matthias Ubl: Joachim Beuckelaer was een schilder, geboren in Antwerpen rond 1533 en hij ging in de leer bij zijn oom Pieter Aertsen. Hij was afkomstig uit Amsterdam, maar heeft een grote tijd van zijn leven in Antwerpen doorgebracht. Zoals gezegd, bij hem heeft Beuckelaer geleerd en na zijn vertrek rond 1555 weer naar Amsterdam heeft Beuckelaer zijn werk tot voortgezet. Pieter Aartsen en Beuckelaer staan eigenlijk bekend voor de ontwikkeling van het genre van zo'n keukenstuk, zo noemen we dat, of maakt taferelen echt in overvloed: vlees, vis, groente, fruit altijd met een religieus onderliggend thema wordt afgebeeld.

00:05:22 Jörgen Raymann: Ook die Pieter Aertsen heeft zo'n schilderij, die ligt in een ander museum.

00:05:26 Matthias Ubl: Ja, in Boijmans.

00:05:28 Jörgen Raymann: Wie kocht dit soort schilderijen?

00:05:29 Matthias Ubl: We weten uit een beschrijving rond 1600 dat bijvoorbeeld de muntmeester van Antwerpen zo'n groot schilderij, zo'n groot keukenstuk, een opdracht heeft gegeven. Dat was wel een heel welvarend persoon. Ook qua formaat van zo'n schilderij moet je je natuurlijk voorstellen: dat moet ergens kunnen hangen.

00:05:48 Jörgen Raymann: Dat past niet in een rijtjeshuis.

00:05:48 Matthias Ubl: Dit heeft zeker in een landhuis gehangen, in een grote eetkamer. Wij denken ook dat het hierbij gaat om een zogenaamd conversatie stuk, dus als je gasten hebt, dat je daaraan een conversatie kon ophangen en dat je over de thematiek kon praten, maar misschien ook over recent ingevoerde groente zoals die artisjok. Artisjok was natuurlijk in Zuid-Europa wel bekend, maar pas rond 1550 in het Noorden of misschien in de Nederlanden verbouwd.

00:06:19 Jörgen Raymann: Ja, maar het is ook een beetje hypocriet, toch? Laten we eerlijk zijn. Je moest enorm veel geld hebben om zoiets te doen. Je hangt het dan in de eetkamer waar waarschijnlijk ook zulke tafels worden geserveerd om dan vervolgens een moraliserende boodschap daaraan te plaatsen van Jezus, Maria en Martha.

00:06:33 Matthias Ubl: Ja, meer kun je er niet van maken.

00:06:37 Jörgen Raymann: Nee, oké. Maar laten we heel eerlijk zijn, los van die hypocrisie, het is een prachtig stuk. Als ik ernaar kijk, krijg ik honger. Hoe kijk jij ernaar?

00:06:49 Matthias Ubl: Ik vind het ook fantastisch. Beuckelaer was echt een meester in het uitbeelden van materialiteit in oppervlaktes dus als je hiernaar kijkt, dan denk je: hier liggen echt druiven of hier ligt echt een stuk vlees.

00:07:01 Jörgen Raymann: Hoe deed hij dat? Hoe heeft hij dat gemaakt? Ik bedoel, we praten over een tijd dat het 1566 was. Verf was nog niet wat we tegenwoordig hebben. Als je naar die glinstering in de ogen kijkt van de haas bijvoorbeeld.

00:07:13 Matthias Ubl: Je hebt natuurlijk een heel lang staande schilder traditie, olieverfschilderijen. Ook in de vijftiende eeuw konden ze echt al heel verfijnd en heel mooi schilderen. Beuckelaer was daar ook een meester in. Het enige wat je niet op het eerste gezicht ziet, hier is namelijk wel nog iets aan de hand in dit schilderij. Bijvoorbeeld die rok van die keukenmeid links lijkt een beetje geel bruin. Oorspronkelijk was dat blauw, maar dat is een pigment dat smalt heelt. Dat is gemaakt van gemalen glas, van blauw glas. Ze wisten toen nog niet dat dat pigment heel snel zijn kleurkracht, het blauw, kan verliezen. Ook dat hemd van die een beetje dronken meneer naast die schouw links in het schilderij, dat is ook nu bruingeel, maar dat was ook blauw. Misschien de opvallendste dingen zijn de aardewerken schaal in het midden waar de druiven op liggen, dat was oorspronkelijk blauwwit Antwerps majolica maar dat is nu wit-bruingeel omdat het blauw is verkleurd en is niet meer blauw. Ook de bramen die daar rechts daarnaast op zo'n tinne schotel liggen lijken een beetje bruinig, maar dat was oorspronkelijk een blauwe lak die helaas veranderd is.

00:08:27 Jörgen Raymann: Maar dat blauw zie je ook terug in het stukje waar Jezus spreekt tot Maria.

00:08:31 Matthias Ubl: Ja, dat is een ander pigment, dat stabieler is.

00:08:40 Jörgen Raymann: De officiële titel is De welvoorziene keuken. Geeft het een repressieve weergave van het voedsel dat in die periode gegeten werd? Je noemde net de nieuwe groente artisjokken.

00:08:51 Matthias Ubl: Nou, representatief? Ten eerste is het denk ik ook zo dat al die groenten nooit tegelijkertijd beschikbaar waren. Je had het net over welvaart. Ik denk als je geïmporteerde olijven en citroenen, die we hier vooraan zien, kunt veroorloven en zoveel vlees. Vlees was ook kostbaar en je hebt hier natuurlijk echt een verscheidenheid. Je hebt fazanten, houtsnip, koolmees, vink, kwartels en hanen en kalkoen. Het is echt overvloed. Ik denk dat je al deze groenten wel kon krijgen, maar daar stond wel ook iets tegenover.

00:09:27 Jörgen Raymann: Er zit geen vis tussen.

00:09:27 Matthias Ubl: Nee, in dit geval niet. Beuckelaer heeft wel vis geschilderd, maar hier niet.

00:09:33 Jörgen Raymann: Even terug naar de overdaad die we op het schilderij zien. Het is duidelijk door de rooms-katholieken geschilderd, want de apostelen en Christus worden gewoon afgebeeld. Dat mochten alleen zij doen in die tijd.

00:09:43 Matthias Ubl: Nou, dat hoeft niet per se.

00:09:45 Jörgen Raymann: Niet?

00:09:45 Matthias Ubl: Je kan ook voor het geld een schilderij schilderen.

00:09:47 Jörgen Raymann: Oké, maar laten we er nu even vanuit gaan dat dit in rooms-katholieke opdracht is gemaakt.

00:09:50 Matthias Ubl: Het is wel in het jaar van de Beeldenstorm geschilderd, in 1566. We weten niet of het daarvoor of daarna was.

00:09:57 Jörgen Raymann: Ik denk dat het erna is want anders hadden ze het afgebrand en had het niet in het Rijksmuseum gehangen. Die overvloed staat ook natuurlijk voor één van de hoofdzonden, de gulzigheid.

00:10:07 Matthias Ubl: De Gula. Ja, inderdaad. Dat is natuurlijk iets waar je je eigenlijk niet aan zou moeten overgeven, maar het gebeurt natuurlijk ook de dag van vandaag. Of je het nu een zonde noemt en of je religieus bent of niet, maar dat is natuurlijk een problematiek die we hebben.

00:10:25 Jörgen Raymann: Dat overconsumeren blijft gewoon doorgaan.

00:10:28 Matthias Ubl: En luxe. Heel veel luxe. In alle mogelijke uitwerkingen.

00:10:32 Jörgen Raymann: De schilder speelt dus een beetje een dubbele rol. Hij doet er alles aan om te kijken te verlekkeren met hoe hij de dingen uitbeeldt maar aan de andere kant is het ook een soort vingerwijzing, een soort Bijbelse boodschap. Is het dubbel moraal of is het heel bewust gedaan?

00:10:48 Jörgen Raymann: Ik denk dat het bewust is gedaan. Je kijkt en je wordt helemaal overdonderd van al die lekkernijen en dan wordt je oog naar achteren geleid en dan zie je onder die boog deze scene. Natuurlijk moet je ook een soort van Bijbelvast zijn om te zien waar het om gaat. Martha wijst naar haar zus Maria en Jezus zegt: "Goh, nee." Als je dat hebt ontcijferd, dan heb je die geheime sleutel ontdekt en dan kan je eigenlijk het dieperliggende verhaal van het schilderij, misschien ook met anderen zoals wij dat nu doen, bediscussiëren.

00:11:20 Jörgen Raymann: Werd die opdracht ook zo specifiek gegeven in die tijd, denk je, aan Beuckelaer?

00:11:24 Matthias Ubl: Ik denk op zo'n formaat wel. Het is ook gesigneerd, boven links op die rode balk op die kopse kant, daar staat I.B, Joachim Beuckelaer. En helemaal rechtsboven naast die hangende haan, daar staat dan 1566. Ik denk wel dat dit een opdracht was.

00:11:41 Jörgen Raymann: Ja, zulke grote schilderijen maakte je niet voor de vrije markt in die tijd eigenlijk.

00:11:46 Matthias Ubl: Nou, dat denk ik niet.

00:11:48 Jörgen Raymann: Degene die dan deze opdracht gaf, moet dan ook een enorm huis hebben gehad want zo'n bakfiets hang je niet even aan de muur in een rijtjeshuis.

00:11:55 Matthias Ubl: Nee, dat doe je zeker niet. Ik denk dat dat een heel groot landhuis geweest moet zijn. We weten van andere schilderijen uit die tijd, bijvoorbeeld bij Nicolaas Jongheling, ook een tijdgenoot die in Antwerpen woonde, had echt een groot landhuis met verschillende vertrekken en in ieder vertrek hingen andere series van grote schilderijen. Bijvoorbeeld de werken van Hercules, of de zeven vrije kunsten, of de jaargetijden. Dus dat moeten echt grote ruimtes geweest zijn, waar je dan met gasten, andere humanistisch geleerde of geïnteresseerden in conversatie ging misschien.

00:12:32 Jörgen Raymann: Over het schilderij? Ging het vooral dan over de Bijbelse context? Ging het over de techniek?

00:12:39 Matthias Ubl: Dat is gissen. Dat weten we niet, maar ik denk dat dat niet zozeer over de techniek ging, maar meer over de context, of misschien het eten, maar ook de Bijbelse context uiteraard. Misschien ook kijken van hoe Bijbelvast zijn jouw gasten? Herken je dit?

00:12:54 Jörgen Raymann: Het was net als je nu naar een toneelstuk kijkt thuis of naar een televisieprogramma kijkt en dan met ze allen daar nog over gaan praten over wat hebben nou gezien?

00:13:04 Matthias Ubl: Nou, ja, misschien wel.

00:13:05 Jörgen Raymann: Dit is echt een hele grote white screen tv.

00:13:08 Matthias Ubl: Een hele grote white screen tv inderdaad.

00:13:18 Jörgen Raymann: Nou is dit schilderij dus vanuit dat ene landhuis uiteindelijk in het Rijksmuseum terechtgekomen. Weet je iets van de journey die plaats heeft gevonden? Hoe is het bij jullie terechtgekomen?

00:13:29 Matthias Ubl: We weten eigenlijk alleen iets vanaf 1888. Toen is het bij een verzamelaar geweest, bij Siebe Barend Bosch. Op 21 februari 1888 is het aan ons verkocht. Helaas, en dat is geval voor heel veel andere werken: daarvoor weten we niet waar het was.

00:13:47 Jörgen Raymann: Zo'n enorm stuk. Dat is toch niet een stuk dat ergens heeft gelegen op zolder.

00:13:51 Matthias Ubl: Het grote probleem is, je hebt inventarissen en daar staat dan misschien ergens keukenstuk of groot keukenstuk, maar Beuckelaer heeft heel veel geschilderd. Er staat helaas niet bij in inventarissen "het is precies zo lang en er zijn precies zes figuren op en twee fazanten en dat en dat", dus als we die beschrijving niet hebben, kunnen we het ook niet makkelijk koppelen aan kunst.

00:14:15 Jörgen Raymann: Kunst werd toen niet verzekerd.

00:14:16 Matthias Ubl: Nee.

00:14:16 Jörgen Raymann: Nee, duidelijk. Anders hadden we wel geweten hoe het er was gekomen.

00:14:20 Matthias Ubl: Ja, dat zou handig zijn.

00:14:22 Jörgen Raymann: Het is misschien toch wel mooi om met een persoonlijke vraag af te sluiten. Ik krijg er echt trek van. Als ik zo kijk, ben ik echt heel benieuwd hoe die kalkoen daar zo meteen gaat smaken, die geplukte kalkoen die daar ligt. Ik zie ook flessen met wijn, of tenminste: het waren van die oude amfora's volgens mij.

00:14:39 Matthias Ubl: Ja, kruiken met een deksel met wijn.

00:14:44 Jörgen Raymann: Ja, deksel kruiken met allemaal wijn erin. Dat geeft mij echt water in de mond. Wat doet het voor jou op dit schilderij?

00:14:49 Matthias Ubl: Eigenlijk ook hetzelfde, maar tegelijkertijd is het natuurlijk ook een soort van waarschuwing van die overvloed, die enorme luxe als je het een beetje laat aansluiten bij onze huidige discussies. Ik denk: je moet sowieso genieten van het schilderij, want het is prachtig geschilderd. Het is toch ook een soort een waarschuwing.

00:15:09 Jörgen Raymann: Ik denk dat mevrouw Raymann dit schilderij ook in huis zou willen. Alleen maar om mij eraan te herinneren 's avonds dat ik niet te veel moet snacken zodat ik die buik van mij eindelijk een keer kan wegwerken. Voorlopig zou ik dus gewoon lekker genieten van alle lekkernij op het paneel. Ik wil u echt aanraden: ga dit zien, dames en heren. Het is zo indrukwekkend. Het is zo'n enorm schilderij. Als je nagaat dat het uit 1566 komt en er nog steeds erg lekker uit ziet om het in mijn termen te zeggen, dan is het de moeite waard alleen maar om hiervoor al naar het Rijksmuseum te gaan. Matthias, hartelijk bedankt!

00:15:38 Matthias Ubl: Bedankt.

00:15:40 Jörgen Raymann: Ik zie je weer in het Rijks.

00:15:41 Matthias Ubl: Ik hoop het. Tot snel!

00:15:45 Spreker 1: In de volgende aflevering: in de zeventiende eeuw voerden de Nederlanders een machtige strijd op zee. In het Rijksmuseum herinnert de boot versiering aan de overwinning van de Nederlanders op de Engelsen in de tweede Nederlands-Engelse oorlog. Hoe zag de Nederlandse macht op zee eruit? Ik spreek hierover met conservator maritiem collecties Jeroen ter Brugge. Vond je dit een leuke aflevering? Vergeet dan niet een review achter te laten in Apple Podcast. Dat helpt andere luisteraars deze podcast beter te vinden.