Wie kijkt mij aan? Chevalier / Chevalière D'Éon

00:00:00 Maria Holtrop: Het is als vrouw, maar met dat mannelijke militaire kruis. Continu zijn er dingen. Hij was spion, maar tegelijkertijd deelde hij al zijn geheimen toen het hem uitkwam. Hij werd geboren in de lage klasse, maar werd uiteindelijk ridder. Continu zijn er tegenstrijdige aspecten en dat vind ik heel mooi. Dat dit verhaal laat zien dat identiteit niet eenzijdig is, maar dat het uit veel verschillende vlakken bestaat.

00:00:30 Janine Abbring: De hoofdpersoon in deze aflevering is een achttiende-eeuwse advocaat, diplomaat, officier van de cavalerie, spion en zwaardvechter. Het leven van Chevalier d'Éon, of moet ik zeggen Chevalière, was jarenlang voer voor speculatie en roddel. Was ze een man? Was hij een vrouw? Was hen wellicht een achttiende-eeuwse non-binaire ridder? Luister naar dit zonder overdrijven bijzondere levensverhaal van Chevalier en Chevalière d'Éon. Mijn naam is Janine Abbring en dit is 'In het Rijksmuseum', de podcast van het Rijksmuseum waarin we bijzondere verhalen vertellen over voorwerpen en hun makers. In deze aflevering ontrafelen we het levensverhaal van Chevalier/Chevalière d'Éon, een vrouwelijke ridder uit de achttiende eeuw.

00:01:21 Janine Abbring: Conservator geschiedenis Maria Holtrop vertelt ons alles over dit portret. Voor we beginnen, wil je weten hoe het portret dat we bespreken eruit ziet? Ga dan naar Rijksmuseum.nl/podcast. Maria, de persoon die ons aankijkt op dit portret heb jij vaker in de ogen gekeken weet ik toevallig.

00:01:43 Maria Holtrop: Dat klopt.

00:01:44 Janine Abbring: Beschrijf het werk eens. Wie kijkt ons aan?

00:01:46 Maria Holtrop: Je ziet een persoon met een zwarte hoed en een grote gekleurde strik in rood-wit-blauw. Die noemen we een kokarde.

00:01:54 Janine Abbring: Rood-wit-blauw van de Franse vlag?

00:01:56 Maria Holtrop: Van de Franse vlag.

00:01:56 Janine Abbring: Niet de Nederlandse vlag. Dat is belangrijk om te weten.

00:01:59 Maria Holtrop: Deze mevrouw presenteert zich als een citoyenne, een burgeres na de Franse revolutie. Drie grote witte veren.

00:02:07 Janine Abbring: Witte veren op de hoed.

00:02:08 Maria Holtrop: Op de hoed inderdaad. Een uitbundige witte kraag met kant en op de borst is een orde gespeld. De orde van de Heilige Lodewijk, een belangrijke orde.

00:02:19 Janine Abbring: Wat voor orde?

00:02:21 Maria Holtrop: Dat is de reden waarom ze zich Chevalière d'Éon mag noemen. De ridster, de vrouwelijke ridder d'Éon.

00:02:28 Janine Abbring: Dat is vanwege dat embleem? Wat is het precies?

00:02:31 Maria Holtrop: Nee, het is een orde waar je bij gaat. Het is een eervolle onderscheiding en een teken van een nieuwe status. Van een nieuwe plek in de samenleving die zij inneemt.

00:02:44 Janine Abbring: Linksboven staat ook de naam geschreven.

00:02:47 Maria Holtrop: Chevalière d'Eon.

00:02:49 Janine Abbring: Door wie is het geschilderd?

00:02:50 Maria Holtrop: Het is geschilderd door Jean-Laurent Mosnier. Dat is een Franse schilder die ook in deze tijd in Londen woonde en werkte, net zoals Chevalière d'Éon. Twee Fransen in Londen die daar naartoe zijn geëmigreerd na de Franse Revolutie.

00:03:06 Janine Abbring: Het grappige is dat er nu al een aantal woorden zijn gevallen die opmerkelijk zijn en nieuwsgierigheid oproepen. Waarvan ik denk: huh? Vrouwelijke ridder bijvoorbeeld is iets waar ik meteen op aansla. Ook het woord mevrouw, want er is iets bijzonders met het werk. Ik heb het in het intro al een beetje aangestipt. Chevalier is Frans voor ridder, Chevalière is de vrouwelijke variant ervan. We zouden bijna de persoon op dit portret willen vragen: wat zijn je pronouns? Dat kan niet meer, maar we kunnen gissen naar het antwoord wat deze persoon zou hebben gegeven.

00:03:43 Maria Holtrop: Ik weet niet of we kunnen gissen naar het antwoord, maar we kunnen iets zeggen over hoe deze persoon zich presenteert. Dat is interessant. Bij alle portretten in het museum zien we alleen maar hoe mensen zich aan ons presenteren. We weten helemaal niets over de biologie die eronder zit. We weten helemaal niets over hoe ze zich voelen in hun hoofd, hoe ze zich identificeren als ze in hun eigen kamer zijn.

00:04:06 Janine Abbring: Of ze cisgender zijn, zoals je dat tegenwoordig noemt.

00:04:09 Maria Holtrop: Inderdaad. Bij deze persoon is dat extra interessant, omdat deze persoon 50 jaar als man leefde en 30 jaar als vrouw. Op dit schilderij presenteert ze zich als vrouw.

00:04:20 Janine Abbring: We zeggen dus ze en mevrouw.

00:04:23 Maria Holtrop: Ja, en zegt ze ook Chevalière, vrouwelijke ridder, d'Éon.

00:04:28 Janine Abbring: Ik ga meteen een hele conservatieve vraag stellen. Kon een vrouwelijk ridder in die tijd?

00:04:35 Maria Holtrop: Ze deed het vooral. Dan gaan we meteen de diepte in, want ze is niet als vrouw ridder geworden. Hij is als man ridder geworden, dus we moeten misschien bij het begin beginnen.

00:04:49 Janine Abbring: Laten we het chronologisch aanpakken. Dan is het zijn geboorte.

00:04:54 Maria Holtrop: Dan is het Charles-Geneviève-Louis-Auguste-André-Timothée d'Éon de Beaumont. Een hele mondvol.

00:05:02 Janine Abbring: Geboren in 1728.

00:05:03 Maria Holtrop: In Frankrijk en dus een mannennaam, Charles. Hij studeerde rechten en was een enorme slimkop. Was al heel vroeg afgestudeerd, gepromoveerd.

00:05:14 Janine Abbring: In Parijs neem ik aan?

00:05:15 Maria Holtrop: In Parijs inderdaad. Hij kwam uit Tonnerre en daar was hij lid van de lagere adel. Toch maakte hij al vrij vroeg carrière binnen de rechten en werd al snel deel van het Secret du Roi. Dat is een spionnennetwerk van Lodewijk de Vijftiende.

00:05:32 Janine Abbring: Koninklijke geheim, toch?

00:05:34 Maria Holtrop: Het geheim van de koning. Dat wist niemand. Hij werd als diplomaat uitgezonden naar verschillende plekken en ondertussen was hij spion voor de koning.

00:05:44 Janine Abbring: Wat valt er te spioneren voor een koning?

00:05:47 Maria Holtrop: Van alles. Het gaat erom dat hij op die manier de belangen van de koning in de gaten moest houden en moest rapporteren aan de koning.

00:05:55 Janine Abbring: Van waar naar waar? Wat moet ik me daarbij voorstellen?

00:05:58 Maria Holtrop: Hij ging bijvoorbeeld naar Rusland om daar aan het hof van tsarina Elisabeth te zijn als diplomaat. Ondertussen kon hij informatie doorgeven die belangrijk was voor de koning. Later ging hij als een soort onder ambassadeur naar Londen waar die het Verdrag van Parijs, het einde van de Zevenjarige Oorlog, ging voorbereiden. Niemand wist dat hij ondertussen informatie vergaarde voor de koning. Hij had altijd een soort dubbelrol. Dat is interessant, want dat had hij vaker.

00:06:27 Janine Abbring: Bij een soort geheim clubje van de koning als spion uitgezonden worden als diplomaat. Ondertussen weer die informatie doorspelen aan Lodewijk de Vijftiende. Toen?

00:06:39 Maria Holtrop: Toen kwam hij in Londen terecht en daar bereidde hij de vrede van Parijs voor. Het einde van de Zevenjarige Oorlog. Daar zijn allerlei landen bij betrokken. Pruisen, Frankrijk, Engeland, een heel aantal.

00:06:52 Janine Abbring: Het is niet per se een oorlog die ik op mijn netvlies heb.

00:06:54 Maria Holtrop: Nee, maar wel een belangrijke. Dat doet hij zo goed dat hij die orde van de Heilige Lodewijk krijgt. Daarmee krijgt hij een verhoging van zijn status. Hij wordt ridder, hij wordt hogere adel.

00:07:06 Janine Abbring: Een lintje, maar dan...?

00:07:07 Maria Holtrop: Een soort extra lintje. Hij moet trouw zweren aan de koning. Dat hoort erbij.

00:07:13 Janine Abbring: Is dat het kruis dat je op het schilderij ziet?

00:07:15 Maria Holtrop: Dat is het kruis wat je op het schilderij ziet. Dat lintje draagt hij nog steeds, of draagt zij nog steeds in dit geval. Dat is iets wat over het algemeen alleen aan mannen wordt uitgereikt.

00:07:26 Janine Abbring: D'Éon, op dat moment nog Chevalier, ridder, man, draagt het kruis. Het portret wat we hier voor ons zien, is een veel vrouwelijker iemand.

00:07:37 Maria Holtrop: Veel later.

00:07:37 Janine Abbring: Veel later. In welke tijd zitten we als hij het kruis krijgt?

00:07:41 Maria Holtrop: In de jaren '60 en dit het portret is uit de jaren '90. Hier is zij al een oudere vrouw en in de jaren '60 is hij eind 30.

00:07:50 Janine Abbring: We hebben het dan over 1760 ongeveer. Het feit dat zij, als we het weer over het portret hebben, dat kruis nog steeds draagt, geeft aan dat het een big deal was. Toch? Dat hij op dat moment toen hij dat kreeg daar heel erg trots op was.

00:08:05 Maria Holtrop: Enorm. Ik denk dat je goed kan zien dat identiteit in dit geval op veel manieren doorspeelt. Dat kruis is een manier om te laten zien dat ze bij de koninklijke familie hoorde, maar ook een verhoging van de sociale status had. Ze hoorde niet meer tot die lagere adellijke klasse waar hij in geboren was. Als we het hebben over het moment dat hij dat kruis krijgt, hoort hij bij een hogere klasse van de ridders. Dat is belangrijk in een samenleving waarin sociale klasse ertoe doet.

00:08:36 Janine Abbring: Wat heel belangrijk is. Dan hebben we het over ridders in overdrachtelijke zin, want het is niet dat hij met een zwaard liep te zwaaien, of wel?

00:08:42 Maria Holtrop: Hij was erg goed in schermen.

00:08:44 Janine Abbring: Oh dat wel?

00:08:46 Maria Holtrop: Daar blonk hij in uit.

00:08:47 Janine Abbring: Het was niet een vechter. Het is geen middeleeuwse ridder.

00:08:48 Maria Holtrop: Nee.

00:08:50 Janine Abbring: Het is een beetje zoals de Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, dat idee.

00:08:54 Maria Holtrop: Dat is iets zoals je je noemt. Als je ridder in de Orde van Oranje-Nassau bent, dan noem ik mij niet vrouwelijke ridder. Hij noemt zich wel ridder d'Éon, Chevalier d'Éon.

00:09:07 Janine Abbring: Wat grappig. Als je een lintje krijgt, zeg je niet opeens: "Hallo, ridder Abbring." Hij was op dat moment echt een ridder. Konden vrouwen in die tijd die onderscheiding krijgen? Weten we dat?

00:09:19 Maria Holtrop: Nee, dat gebeurde niet.

00:09:20 Janine Abbring: Natuurlijk niet. Waarom zouden ze ook? Vrouwen doen er niet toe.

00:09:25 Maria Holtrop: Nee, ook omdat het gaat over belangrijke wapenfeiten. Het heeft te maken met die voorbereiding van die vrede. Dat is meer onderhandelingen, maar hij had ook gevochten in die Zevenjarige Oorlog. Het is in die zin een militaire onderscheiding en daarom voor vrouwen minder gebruikelijk.

00:09:48 Janine Abbring: Belangrijke onderscheiding gekregen, daar super trots op. Omhoog geklommen op die adellijke ladder. Dan opeens een scandaleus boek.

00:09:57 Maria Holtrop: Ja, want deze persoon is een vat vol tegenstrijdigheden. Net aangekomen op die nieuwe sociale ladder, die nieuwe rangorde, was hij een tijdje de plaatsvervangend ambassadeur in Londen. Dan komt er ineens een nieuwe ambassadeur en die weet niets over dat Secret du Roi. Die hoort bij een andere fractie.

00:10:17 Maria Holtrop: Het geheime legioentje.

00:10:18 Janine Abbring: Ja, dat geheime legioen. Die behandelt hem veel minder eervol dan anderen. Met dit soort dingen gaat het vaak over eer. Hij voelt zich gekwetst.

00:10:26 Janine Abbring: Hij werd niet behandeld met de egards die hij zou willen?

00:10:29 Maria Holtrop: Nee. Hij wordt opzij geschoven. Hij is ineens weer de onderknuppel. Terwijl hij eerst die belangrijke ambassadeur was die de vrede had voorbereid. Wat doet hij? Dat is scandaleus. Hij publiceert al zijn geheimen, een beetje WikiLeaks achtig. Alles wat hij wist, publiceert hij in een boek.

00:10:48 Janine Abbring: Wat hij als spion voor de koning wist?

00:10:50 Maria Holtrop: Wat hij als spion van de koning wist. Ze zeggen dat het voor het eerst is dat publiek en privé samenkomen. Dat is een scheidslijn die je absoluut niet over gaat en hij doet dat.

00:11:01 Janine Abbring: Hij dropt een bommetje.

00:11:02 Maria Holtrop: Niet een bommetje, een bom. Het is extreem. Die boeken zijn in ongeveer alle bibliotheken te vinden. Van het ene op het andere moment mag hij niet meer bij het Engelse Hof verschijnen. Er zijn ook repercussies.

00:11:14 Janine Abbring: Wat voor soort geheimen moet ik dan aan denken?

00:11:17 Maria Holtrop: Politieke geheimen, het hele bestaan van de Secret du Roi, brieven, van alles zit er in.

00:11:23 Janine Abbring: Affaires tussen mensen, of juist meer politieke dingen?

00:11:26 Maria Holtrop: Meer politieke dingen. Het gaat over brieven, dingen die privé moeten blijven en ineens in de publieke ruimte komen.

00:11:34 Janine Abbring: Beetje zoals nu appjes opeens gepubliceerd zouden worden. Hij dropt die bom. Dat betekent dat er repercussies zijn. Hoe gaat zijn leven dan verder?

00:11:45 Maria Holtrop: Dan mag hij niet meer bij het Engelse Hof verschijnen. Hij blijft in Engeland en hij blijft zijn pensioen houden van de Franse koning. Op zich kan hij nog doorleven.

00:11:56 Janine Abbring: Wanneer verschijnt ze dan als vrouw ten tonele?

00:12:01 Maria Holtrop: Dat is vanaf 1770. Dan beginnen de eerste geruchten de ronde te doen. Als man had hij al best een vrouwelijk gezicht. Hij was wat gezet, wat rond wordt er gezegd.

00:12:14 Janine Abbring: Vrouwelijke rondingen, dat idee.

00:12:15 Maria Holtrop: Hij had een androgyne kop en hij was wat gezet. Dat wordt kennelijk als vrouwelijk gezien.

00:12:23 Janine Abbring: In die tijd.

00:12:24 Maria Holtrop: In die tijd. Dan wordt er steeds meer gefluisterd dat hij misschien een vrouw was die zich als man voordeed.

00:12:32 Janine Abbring: Andersom.

00:12:33 Maria Holtrop: Andersom. Dat was vaker gebruikelijk. In die periode waren er vrouwen die als mannen door het leven gingen, om bijvoorbeeld in het leger te dienen, aan boord van een schip te zijn. Daar waren een aantal voorbeelden van.

00:12:46 Janine Abbring: Om het leven te kunnen leiden dat ze zouden willen.

00:12:49 Maria Holtrop: Dat zou één van de redenen kunnen zijn. Dat wordt over d'Éon ook gezegd. Dan worden er allemaal weddenschappen op zijn gender afgesloten. Hij gaat dan veel schermen over zijn eer. Daar is hij erg goed in.

00:13:02 Janine Abbring: Letterlijk schermen?

00:13:03 Maria Holtrop: Letterlijk schermen, duelleren om zijn eer te verdedigen.

00:13:07 Janine Abbring: Om zijn eer te verdedigen? Om te bewijzen dat hij man is?

00:13:11 Maria Holtrop: Ja.

00:13:12 Janine Abbring: Terwijl hij zich kleedt en gedraagt als vrouw.

00:13:17 Maria Holtrop: Een aantal jaar geleden is er onderzoek gedaan en er zijn een rekening boeken gevonden in zijn archief. Waarin we zien dat hij in die periode dat hij vecht om zijn eer te verdedigen als man, ook al vrouwelijke korsetten droeg. Of in ieder geval kocht voor zichzelf, want er staat letterlijk 'pour moi' bij.

00:13:36 Janine Abbring: Voor mij.

00:13:36 Maria Holtrop: Voor mij. Weer een vat vol tegenstrijdigheden.

00:13:41 Janine Abbring: Het doet me ergens ook denken... Het is misschien een rare zijweg, maar ik heb de Britse kunstenaar Grayson Perry eens geïnterviewd. Die zegt dat hij geen transvrouw is, maar een man die zich heel graag kleedt als vrouw, opmaakt als vrouw en er uitziet als een vrouw. Dat hoeft niet te betekenen dat iemand daadwerkelijk meteen in transitie wil. Iemand kan alles in zich hebben, al die kanten willen voelen en willen zijn. Het is opmerkelijk dat die een vrouwelijk korset draagt en zijn eer wil beschermen als man.

00:14:14 Maria Holtrop: Uiteindelijk wordt er aan het eind van de jaren '70 besloten door een rechter dat zij vrouw is. Dat wordt besloten om al die weddenschappen eindelijk de kop in te drukken. Dan gaan we het nu voor eens en voor altijd bepalen.

00:14:33 Janine Abbring: Daar komt een rechter aan te pas?

00:14:34 Maria Holtrop: Daar komt een rechter en een jury aan te pas.

00:14:37 Janine Abbring: Op aanvraag van wie?

00:14:40 Maria Holtrop: Van degenen die de weddenschappen afsloten. Daar wordt weer schande van gesproken, want dat zou niet mogen. Voor iemands eer moet je daar niet aankomen. Uiteindelijk wordt dat wel gedaan. Op basis van twee mannelijke getuigen die getuigen dat zij vrouw is.

00:14:58 Janine Abbring: Wat vindt zij daarvan? Eerst gaat ze schermen om haar mannelijke eer. Dit wordt een heel ingewikkeld gesprek op deze manier. Ik wil de persoon op dit portret eer aandoen, maar het is ingewikkeld.

00:15:13 Maria Holtrop: Ook omdat deze persoon zelf ingewikkeld is. Ik denk dat ik dat zelf het mooiste vind is.

00:15:19 Janine Abbring: Of we zitten hier te binair te doen.

00:15:22 Maria Holtrop: Ja, te binair te doen, maar ook niet recht te doen aan hoe een identiteit heel veel kanten kent. Zeker in deze tijd was die genderidentiteit heel binair. Of je bent man, of je bent vrouw en je maakt een transitie naar de andere kant.

00:15:37 Janine Abbring: Die transitie kon wel?

00:15:41 Maria Holtrop: We hebben hier een voorbeeld van iemand die dat deed. Na dat besluit van de rechter is zij vrouw en wordt zij als vrouw gezien. Dan wordt ze teruggehaald naar het Franse Hof. Dan wordt er een bepaling meegegeven dat zij, nu zij vrouw is, zich voortaan als vrouw gaat kleden. Dan mag zij geen mannenkleding meer dragen, want ze is vrouw.

00:16:05 Janine Abbring: Ze is vrouw, dat heeft de rechter bepaald. We weten niet op basis waarvan. Dat doet er ook niet toe.

00:16:12 Maria Holtrop: Op basis van die getuigenissen. Bij deze is dat zo gegaan. Dan wordt door die stimulatie van die Franse koning er nog een strik omheen gedaan en is het geregeld.

00:16:24 Janine Abbring: Is de zaak afgedaan.

00:16:25 Maria Holtrop: Dan gaat ze zich presenteren aan het Franse Hof. Voordat dat gebeurt, laat Marie-Antoinette haar favoriete jurken maakster Rose Bertin haar jurken passen en speciale jurken maken voor haar. Zodat ze zich op goede wijze kan laten presenteren.

00:16:41 Janine Abbring: Voor Chevalière d'Éon worden jurken gemaakt door de ontwerper van Marie Antoinette. Wat een goed verhaal. Dat geeft aan dat d'Éon op dat moment niet als freak werd gezien, maar juist als heldin. Een fashion icoon/heldin.

00:16:58 Maria Holtrop: Het verhaal van een vrouw die carrière weet te maken als man, is in die zin een soort heldenverhaal. Dat komt later nog. Voor veel vrouwelijke feministen als Mary Wollstonecraft was ze een voorbeeld. Kijk eens wat we zouden kunnen doen medevrouwen, als we maar die mannenbroek aan zouden trekken. Kijk maar naar d'Éon. Die kon ambassadeur worden, die kon spion worden, die werd diplomaat.

00:17:27 Janine Abbring: Ridder.

00:17:27 Maria Holtrop: Die studeerde, ridder. In die zin was ze een voorbeeld.

00:17:34 Janine Abbring: Om die grenzen op te zoeken en te beslechten. Ik las dat ze vooral zwarte jurken droeg, terwijl dat als begrafeniskleding werd gezien. Wat is het verhaal daarachter?

00:17:45 Maria Holtrop: Daarvan zegt ze zelf dat ze dat fijner vond, omdat ze altijd vieze handen had. Dan werden die witte jurken die ze moest dragen altijd smoezelig.

00:17:54 Janine Abbring: Wat herkenbaar.

00:17:55 Maria Holtrop: Ja, zeker.

00:17:58 Janine Abbring: Dat zien we op dit portret ook. Zwarte kleding, weliswaar een witte kraag.

00:18:03 Maria Holtrop: Ook een vrij hoog decolleté.

00:18:06 Janine Abbring: Relatief hoog. Wat weten we nog meer over de kleding?

00:18:11 Maria Holtrop: Dat ze dus al eerder, of hij...

00:18:17 Janine Abbring: Zij vanaf nu misschien.

00:18:18 Maria Holtrop: Voordat zij als vrouw werd erkend, liet hij al vrouwenkleding maken. Korsetten, schorten, kapjes, rokken enzovoort. Dat daar een gedeelte bij staat: pour moi. In de buitenwereld droeg hij toen nog een dragonder uniform, zijn militaire uniform wat hij altijd buitenshuis droeg. Mogelijk had hij dat korset eronder. Wat ook grappig is, is dat in de periode dat zij vrouw was allerlei mensen zeggen dat ze heel grof is. Die handen en die armen zijn mannelijk en breed, of een beetje viezig waardoor ze niet die witte jurken draagt. Dat ze nooit haar mond houdt tijdens gesprekken. Dat ze heel hard lacht en veel drinkt. Dat die transformatie niet helemaal 100% is.

00:19:13 Janine Abbring: In ieder geval voor de mensen die een beeld hebben van hoe een vrouw zich hoort te gedragen.

00:19:18 Maria Holtrop: Ik denk dat juist dat in de achttiende eeuw heel duidelijk is. Zeker in bepaalde sociale kringen is het duidelijk hoe een vrouw zich hoort te dragen en d'Éon voldoet daar niet helemaal aan.

00:19:29 Janine Abbring: Nee, die had daar lak aan.

00:19:32 Maria Holtrop: Lak weet ik niet, misschien lukt het niet. Misschien was het heel moeilijk om aan die eisen te voldoen. Dat zijn allemaal van die dingen die we niet weten. Het enige waarom we er veel van weten is dat hij of zij op een bepaald moment een biografie schrijft. Waarin zij haar eigen verhaal vertelt en waarin ze zegt: "Ik was als vrouw geboren, maar mijn vader wilde een zoon en daarom ben ik als zoon opgegroeid en man opgegroeid. Pas later ben ik weer terug in vrouwenkleding gegaan."

00:20:04 Janine Abbring: Terug naar een echte identiteit.

00:20:06 Maria Holtrop: Dat is weer interessant met dat eerdere boek in het achterhoofd. D'Éon was iemand die extreem goed was in het managen van diens eigen identiteit.

00:20:17 Janine Abbring: Ook diens narratief.

00:20:19 Maria Holtrop: Daarmee wordt het spannender om daar veel waarde aan te hechten. D'Éon was iemand die zichzelf weer in de spotlight kon krijgen.

00:20:29 Janine Abbring: Hoe de waarheid naar zijn of haar hand te zetten. Ik kan me voorstellen dat er nog steeds veel werd geroddeld.

00:20:36 Maria Holtrop: Ja, zeker. Wat ik al zei, die weddenschappen enzovoort. Ze was een beroemdheid, dus ze werd de hele tijd overal uitgenodigd. Het waren hele tumultueuze tijden. Als we dan een sprong in de tijd maken, krijgen we de Franse Revolutie. Dan is ze haar belangrijkste bondgenoot, de Franse koning, kwijt. Dat is interessant. Als we weer teruggaan naar dit portret. Hier laat ze zich niet zien als een koningsgezinde vrouw, maar als een citoyenne, een aanhangster van de Franse Republiek. Ze heeft dan het plan om Frankrijk te gaan helpen als aanvoerder van een leger amazones, een leger vrouwelijke militairen.

00:21:18 Janine Abbring: Strijdsters.

00:21:19 Maria Holtrop: Zij wil op die manier Frankrijk gaan helpen. Als uiteindelijk de Franse koning onder de guillotine komt, keert ze weer terug en keert ze zich af van de Franse Republiek. Dan verliest ze haar pensioen en wordt ze heel arm. Van het ene op het andere moment heeft ze niet meer die jaarlijkse inkomsten. Dan moet ze weer inventief zijn in hoe ze zichzelf gaat bedruipen. Dan gaat ze schermen, want dat kon ze heel goed. Als man deed hij dat ook veelvuldig. In vrouwenkleding, want ze is vrouw, gaat ze voor geld schermen. Daar zijn allemaal geweldige afbeeldingen van.

00:21:58 Janine Abbring: Wedstrijden of als een soort performance? Hoe moet ik dat zien?

00:22:01 Maria Holtrop: Allebei, wedstrijden en performance.

00:22:04 Janine Abbring: Op dat moment is ze in Engeland?

00:22:07 Maria Holtrop: Ja, ze blijft in Engeland.

00:22:08 Janine Abbring: Ze blijft in Engeland. Omdat ze de hele koninklijke achterban en dat pensioen niet meer heeft, moet ze zichzelf zien te bedruipen.

00:22:19 Maria Holtrop: Er wordt gezegd dat dat de reden is van die drie witte veren op het portret. Die witte veren zitten in het wapen van de Prince of Wales, de zoon van de Engelse koning. Op die manier is ze bezig om zijn patronage naar zich toe te trekken en hopelijk weer geld te krijgen.

00:22:42 Janine Abbring: Als we het nog even hebben over de hele man-vrouw, vrouw-man kwestie, hoe kijk jij daarnaar? Hoe werd er toen in het algemeen tegen aangekeken? Even los van de weddenschapen en het geroddel.

00:22:53 Maria Holtrop: Ik denk dat het moeilijk is om daar iets algemeens over te zeggen. Ik denk dat dit een interessant voorbeeld is van iemand die laat zien dat ook in andere periodes in de geschiedenis gender iets is dat vloeiender is dan we denken. Het lijkt alsof gender een modern idee is, maar iemand als Chevalier d'Éon laat zien dat je je ook toen als man als vrouw kon presenteren. Of als vrouw als man. Zij laat dat allebei zien.

00:23:22 Janine Abbring: Misschien had die zich destijds als non-binair willen presenteren. Dat weten we niet.

00:23:30 Maria Holtrop: Nee, dat weten we niet. Of misschien meer als Grayson Perry, een combinatie van allerlei genderaspecten. Wat ik veel interessanter vind is dat dat portret, als we daar weer even naar teruggaan, zoveel aspecten laat zien van die tegenstrijdigheden. Ze laat zich zien als citoyenne, maar tegelijkertijd heeft ze dat kruis om waarmee ze trouw zweert aan de koning.

00:23:55 Janine Abbring: Nog even die term citoyenne. Wat is dat precies?

00:23:57 Maria Holtrop: Citoyenne is burgeres, de nieuwe burger na de Franse Revolutie. Die los is van het Franse koningshuis en trouw is aan de revolutie.

00:24:08 Janine Abbring: Wel dat kruisje draagt en dan die veren die weer...

00:24:11 Maria Holtrop: Die misschien voor The Prince of Wales zijn. Als vrouw, maar met dat mannelijke militaire kruis. Continu zijn er dingen. Hij was spion, maar tegelijkertijd deelde hij al zijn geheimen toen het hem uitkwam. Hij werd geboren in de lage klasse, maar werd uiteindelijk ridder. Continu zijn er tegenstrijdige aspecten en dat vind ik heel mooi. Dit verhaal laat zien dat identiteit niet eenzijdig is, maar dat dat uit veel verschillende vlakken bestaat.

00:24:43 Janine Abbring: Het is een caleidoscoop op deze manier. Wat het opmerkelijk maakt is ook... Er wordt wel eens geroepen: "Ach, al die moderne fratsen." Het woord 'woke' hebben we godzijdank nog weten te vermijden tot nu toe in dit gesprek. Ik las dat in een biografie uit 1779 al sprake is van het kiezen van de juiste voornaamwoorden.

00:25:05 Maria Holtrop: Ja, want ook toen moesten ze d'Éon op een juiste manier beschrijven. Zij moest ook kiezen voor hij of zij. Dat citaat wat jij nu noemt, kwam dus uit die biografie die zij had geschreven over zichzelf. Dan staat er op pagina twee: "De ridder d'Éon, welke wij niet meer de vrouwelijke ridder zullen noemen, voordat zij wederom de kleding van hare sekse zal aangenomen hebben." Het is voor de achttiende eeuw vrij duidelijk. Als hij zich presenteert als man noemen we hem 'hem'. Als zij zich presenteert als vrouw, noemen we haar 'haar'. Ik zag ook een in memoriam van toen zij overleed in 1810. Daar was het heel natuurlijk. De ridder d'Éon is overleden en dan het begin van zijn leven. Dan is het allemaal hij, hij, hij. Dan neemt ze de kleding van een vrouw aan en leeft ze als vrouw. Uiteindelijk, daar zijn we nog helemaal niet gekomen, blijkt dat als zij is overleden er een chirurg wordt geroepen om een autopsie te plegen en dan...

00:26:11 Janine Abbring: Even een cliffhanger, één stapje terug. Hoe kwam ze aan haar einde?

00:26:15 Maria Holtrop: Ze was oud. Al een aantal jaar daarvoor kan ze niet meer schermen, omdat ze een rottige blessure heeft gekregen. Uiteindelijk sterft ze in armoede met een vrouwelijke huisgenoot in huis.

00:26:28 Janine Abbring: Je zei net al dat er daarna autopsie is gedaan. Waarom deden ze dat en wat kwam daaruit?

00:26:35 Maria Holtrop: Ik denk omdat ze toch benieuwd waren wat het verhaal was. Daar kwam uit dat d'Éon mannelijke geslachtskenmerken had, maar ook enkele vrouwelijke karakteristieken. Wat dat dan precies is, wordt verder niet duidelijk gemaakt.

00:26:53 Janine Abbring: Dat geheim heeft ze meegenomen in haar graf.

00:26:56 Maria Holtrop: Wat mij als historicus interesseert, is dat op dat moment die autopsie de doorslag gaat geven. Door die enkele mannelijke kenmerken, vinden we hem een man in vrouwenkleren. Terwijl hij in de periode zelf man en vrouw is op verschillende momenten in zijn leven. Dan wordt het verhaal weer heel anders. Dan is er iemand die schrijft dat hij zich als man verkleedde als vrouw om veel vrouwen in zijn bed te krijgen. Die haalt er allemaal hele beroemde vrouwen bij die hij zelfs zou hebben bezwangerd. Ik geloof zelfs dat hij de vader van de kroonprins zou zijn. Dat is allemaal pertinent niet waar, maar dat laat weer die aloude angst zien van mannen in vrouwenkleding die zich begeven in vrouwelijke sferen. Uiteindelijk blijft d'Éon ook na diens dood in de aandacht om die transformatie. In de jaren '20, als ideeën over transseksualiteit op komen, wordt travestie eonisme genoemd naar d'Éon.

00:28:06 Janine Abbring: Als we nog even teruggaan naar haar dood, liet ze iemand achter? Kinderen? Een geliefde?

00:28:14 Maria Holtrop: Nee, over geliefdes weten we niks. Ze woonde al 20 jaar samen met een vrouw. Daarvan wordt gezegd dat die flauwviel toen ze hoorde dat d'Éon mannelijke geslachtskenmerken had.

00:28:28 Janine Abbring: Je zou toch denken dat ze dat gemerkt moet hebben op enigerlei wijze.

00:28:34 Maria Holtrop: Dat hoeft niet. Als je nooit bloot bent in elkaars aanwezigheid, kan je veel verbergen. Dat is de vraag. Hoe zat het met Rose Bertin die de jurken maakte? Heeft zij ooit d'Éon naakt gezien? Hoe zat het met bediendes? Hebben die d'Éon ooit naakt gezien? Werden die afgekocht, of waren die...? Daar is helemaal niets over bekend.

00:28:59 Janine Abbring: Als jij nog eens naar het portret van d'Éon kijkt, wat zie je dan?

00:29:04 Maria Holtrop: Wat ik heel mooi vind aan het portret is dat het zo menselijk is. Ze heeft iets kwetsbaars. Met haar zachte roze oude vrouwenwangetjes en misschien een klein beetje een 5 o'clock shade. Daarvan weet ik nooit zo goed of ik dat erin wil zien.

00:29:19 Janine Abbring: Five o'clock shade is lichte baardgroei.

00:29:21 Maria Holtrop: Lichte baardgroei, een beetje grijzige tint op de kaken. Ik zie ook iemand die zelfbewust is. Die daar niet als een soort slachtoffer of passief iemand zit, maar heel sterk poseert. Dat klopt ook, want d'Éon was een beroemdheid. Al in diens eigen tijd en ook later is diens verhaal ontzettend bekend. Dat vind ik eraan terug te zien. Dat maakt het heel mooi. Ik vind het inspirerend om te zien hoe iemand in de achttiende eeuw al zo de mogelijkheid had om je eigen levensverhaal vorm te geven, op welke manier dan ook.

00:30:03 Janine Abbring: Wat een verhaal. Is dit nog niet ontdekt door Hollywood?

00:30:07 Maria Holtrop: Er zijn er meerdere boeken over geschreven. Er is geloof ik ook een anime serie over.

00:30:11 Janine Abbring: Japanse animatie?

00:30:14 Maria Holtrop: Ja, natuurlijk. Spionnen, travestie, transformatie. Het is hartstikke spannend.

00:30:21 Janine Abbring: Dit gaat een keer een film worden.

00:30:23 Maria Holtrop: Ja, maar dan moet je een besluit nemen over hoe je diens binnenwereld verbeeldt. Dat is het enige waar we helemaal niets over weten.

00:30:36 Janine Abbring: Dit was aflevering elf in de serie 'Wie kijkt mij aan?' van 'In het Rijksmuseum'. In de volgende aflevering hoor je Mayken Jonkman over Thérèse Schwartze. Zij was heel succesvol met haar vlot geschilderde portretten. Haar schilderij 'Jonge Italiaanse vrouw met hond Puck' is één van de publiekslievelingen van het Rijksmuseum. Tot dan! Vergeet niet om je te abonneren op deze podcast.