19e eeuw: De arrestatie van Diponegoro

00:00:00 Harm Stevens: Hij is de Willem van Oranje van Indonesië. Hij is de grote historische held. Ook officieel uitgeroepen tot nationale held. In Indonesië is een hele galerij van nationale helden. Hij is de oerheld, zal ik maar zeggen.

00:00:17 Janine Abbring: Het lijkt wel een slotscène van een Netflix-serie. Tegen alle ongeschreven regels van een oorlog in, wordt de belangrijkste leider in de Java-oorlog, prins Diponegoro, tijdens vredesonderhandelingen door de Nederlandse legerleiding gevangen genomen. Op het schilderij van Nicolaas Pieneman, zien we de gebeurtenis door Nederlandse ogen. Maar is dat wel het echte verhaal? Ik bespreek het met conservator geschiedenis Harm Stevens. Mijn naam is Janine Abbring. Dit is: 'In het Rijksmuseum.' De podcast van het Rijksmuseum, waarin we bijzondere verhalen vertellen over voorwerpen en hun makers. Verdeeld over vier verdiepingen en 80 zalen, zie je in het Rijksmuseum meer dan 8000 voorwerpen. In deze podcast bespreken we per aflevering één object dat in het museum te zien is. Met in deze serie: 'De negentiende eeuw: een eeuw in beweging.' In deze aflevering: 'De onderwerping van Diponegoro door Nicolaas Pieneman.' Voor we beginnen. Wil je weten hoe dit schilderij eruitziet? Ga dan naar rijksmuseum.nl/podcast. Welk tafereel zien we hier?

00:01:33 Harm Stevens: Wat je ziet is een huis. Dat is het residentiehuis in Magelang. Dat is op Midden-Java. Er is een soort van veranda. Op die veranda staan een aantal officieren, militairen.

00:01:44 Janine Abbring: Ik zie inderdaad witte pilaren, echt koloniaal.

00:01:47 Harm Stevens: Ja, het is een Europees ogend gebouw. Als je het over de witte pilaren hebt, dan is het interessant dat boven de deur het Nederlandse rijkswapen in steen is uitgehouwen. Als je dat goed bekijkt, dan zie je meteen dat op dit schilderij een soort Nederlands stempel zit.

00:02:03 Janine Abbring: Er wappert ook fier een Hollandse vlag boven het dak.

00:02:05 Harm Stevens: Er wappert keurig een rood-wit-blauwe vlag boven het dak. Dus dat zet ook de toon.

00:02:12 Janine Abbring: Dan het gezelschap wat we zien.

00:02:15 Harm Stevens: Het gezelschap dat op de veranda staat, zijn officieren met: epeauletten, een steek, strakke witte broeken, en zwarte glimmende leren laarzen. De man die eigenlijk het meest in het oog springt, is generaal De Kock. Hij wijst de kijker van dit schilderij meteen op een andere hoofdpersoon van dit schilderij. Die man is prins Diponegoro, een Javaanse prins. Die loopt eigenlijk het trappetje af van de veranda. Aan zijn voeten storten zich personen neer. Ik weet niet goed of dat mannen of vrouwen zijn. Iets verderop is ook te zien hoe Javaanse mannen geknield voor de prins zitten. Veelbetekenend is ook een bundel lansen die op de grond ligt. Het zijn eigenlijk allemaal tekenen van overgave. De prins wordt bekeken door een groepje mannen die links van hem staat.

00:03:14 Janine Abbring: Kun je beschrijven hoe de prins eruitziet?

00:03:16 Harm Stevens: Ja. De prins heeft een soort kostuum aan met een tulband. Hij ziet er archetypisch stereotype Oosters uit in een wit gewaad. De huidskleur is bruin. Hij heeft een vrij droevige uitdrukking op het gezicht. Wat ik nu wel zie, is dat hij echt wel de centrale figuur is van de hele voorstelling. Hij is echt midden op het schilderij afgebeeld.

00:03:44 Janine Abbring: Wat grappig dat je zegt: "Dat zie ik nu." Alsof je er weer met nieuwe ogen naar kijkt, terwijl je dit werk door en door kent.

00:03:51 Harm Stevens: Ja. Ik zeg dat, omdat ik eigenlijk vind dat de militairen in de achtergrond meer achtergrond lijken te zijn. Die zijn ook niet zo geprofileerd. Dat is een soort anonieme groep.

00:04:06 Janine Abbring: Ja.

00:04:06 Harm Stevens: Het belangrijkste vind ik dat die man wijst.

00:04:10 Janine Abbring: Ja, hij wijst. Zijn rechterarm is gestrekt. Hij wijst. Hij stuurt iemand weg. Dat is wat je ziet.

00:04:17 Harm Stevens: Ja, hij wijst hem terecht.

00:04:19 Janine Abbring: Ja.

00:04:19 Harm Stevens: Dat wil die schilder denk ik overbrengen.

00:04:21 Janine Abbring: Ja.

00:04:22 Harm Stevens: Heel gedecideerd. Hij weet wat hij doet.

00:04:25 Janine Abbring: Als jij dit als historicus zou omschrijven, waar kijken we dan naar?

00:04:29 Harm Stevens: Het is een gebeurtenis die eigenlijk het einde van de Java-oorlog markeerde. De Java-oorlog speelt zich af tussen 1825 en 1830. Het is een grote oorlog. Daar vallen ontzettend veel slachtoffers bij, vooral aan de Indonesische kant. Er zijn schattingen dat iets van 200.000 doden vallen. Dat heeft ook te maken met allerlei hongersnood die er heerst. Dat zijn ook boeren en allerlei burgerslachtoffers. Dus vergis je daar niet in. Dat is echt een heel grootschalig militair conflict geweest, als ik het op een heel klinische manier uitdruk. Een koloniale oorlog. Heel duidelijk.

00:05:05 Janine Abbring: Nederland zat daar toen stevig in het zadel?

00:05:07 Harm Stevens: Eigenlijk dus niet. Dat is wat ze proberen te forceren. Je kunt zeggen dat de Java-oorlog een heel duidelijke manifestatie is van het instabiele van het koloniale bewind in die tijd op Java.

00:05:20 Janine Abbring: Je bedoelt dat de weerstand groter was dan ze dachten of hoopten?

00:05:22 Harm Stevens: Ja, veel groter. Zo gaat dat altijd in koloniale oorlogen. In 1825 begint het. Het koloniale gouvernement denkt dan: we kunnen dit in korte tijd doen en een overwinning behalen. Maar dat daar kwam men van een koude kermis thuis. Dat ontaarde in een guerrillaoorlog. Daar ging ontzettend veel geld in. De Nederlandse schatkist raakte door deze oorlog op Java in feite bijna op. Maar het was een verbeten strijd. Er zit ook iets omheen van: het was erop of eronder. De Nederlandse aanwezigheid, dan klinkt het heel klinisch, viel of stond bij of Nederland daar een overwinning zou behalen.

00:06:08 Janine Abbring: Ja.

00:06:08 Harm Stevens: Uiteindelijk is dat wel gelukt. Het koloniale gouvernement wint de oorlog. Dat is eigenlijk samengebald in het moment wat de schilder heeft afgebeeld. Diponegoro, de prins uit Centraal Java, uit Yogyakarta, een belangrijke stad op Midden-Java, was de leider van die opstand. Het is ook belangrijk dat hij niet een eenling was, maar hij mobiliseerde allerlei belangrijke edellieden die daar waren en het volk. Het was ook echt een volksopstand.

00:06:42 Janine Abbring: Want die bevolking van Java Indonesië was niet homogeen. Daar zaten natuurlijk ook weer allemaal verschillende groeperingen die hij samen moest zien te krijgen tegen die Hollanders.

00:06:52 Harm Stevens: Ja, je moet het echt zien als een soort regionaal conflict. Want Java is ook groot. We noemen het de Java-oorlog. Maar het speelde zich echt wel af in dat gebied rondom Yogyakarta. Daar waren allerlei achtergronden. Het heeft ook met allerlei economische situaties te maken dat er armoede was. Er waren misoogsten. Dat was natuurlijk ook een soort vruchtbare grond voor opstand.

00:07:13 Janine Abbring: Ja, tuurlijk. Dat is dat vaak de basis van een revolutie.

00:07:17 Harm Stevens: Ja, je zou het misschien een revolutie kunnen noemen. Die Diponegoro is de man die daar een spil in is. Hij is een charismatische figuur. Ik denk dat we dat rustig kunnen zeggen. Hij is ook wel een vrij mysterieus figuur. Maar hij is echt de leider van die opstand. Vanuit het Nederlands perspectief, was hij dus public enemy number one.

00:07:41 Janine Abbring: Ja.

00:07:42 Harm Stevens: Ze moesten hem te pakken zien te krijgen. Dat lukte alsmaar niet. Die vijf jaar is er een guerrillaoorlog, waarin hij zich voortdurend beweegt door het gebied om uit handen van de Nederlandse achtervolgers te blijven. Uiteindelijk lukt het dus wel om het net rondom hem te sluiten.

00:08:03 Janine Abbring: Maar eigenlijk is hij op slinkse wijze te pakken genomen.

00:08:07 Harm Stevens: Ja. Dat is zeker het geval.

00:08:10 Janine Abbring: Laten we heel even naar de titel van dit werk kijken. Dat is wel opmerkelijk. Want de oorspronkelijke titel is: 'De onderwerping van Diponegoro aan luitenant-generaal baron De Kock.' Dat is, neem ik aan, de man die we hier zien wijzen?

00:08:23 Harm Stevens: Generaal De Kock, ofwel Hendrik Merkus de kok.

00:08:27 Janine Abbring: Wie was hij?

00:08:29 Harm Stevens: Hij was de hoogste militair. Hij was verantwoordelijk om die oorlog te winnen. Dus hij is de commander in chief. Die was al jaren bezig om daar dus een draai aan te geven. Aanvankelijk liep het heel slecht. Dan op een gegeven moment vinden ze toch een soort militaire strategie en tactiek uit die wel effect heeft. Ook dat heeft te maken met het erin pompen van heel veel geld. Want prins Diponegoro heeft medestanders, belangrijke edel lieden, die hem steunen.

00:09:01 Janine Abbring: Sleutelfiguren?

00:09:02 Harm Stevens: Ja. Maar op den duur lukt het de Nederlanders om die lui eigenlijk om te kopen. Ik zeg 'die lui' nu heel oneerbiedig. Maar hen werd geld en allerlei privileges aangeboden. Vaak kozen die dan de Nederlandse kant. Het is interessant dat zo'n oorlog ook te maken heeft met een beleid waar het gewoon om geld gaat.

00:09:21 Janine Abbring: Niet zozeer om eer?

00:09:24 Harm Stevens: Ja. Vaak denken kleine en grote jongetjes dat oorlog met eer en dergelijke te maken heeft. Maar ik ben bang dat on the ground het toch vaker wat te wensen overlaat.

00:09:38 Janine Abbring: Geld, macht.

00:09:39 Harm Stevens: Ja. Maar in dit moment zit wel een heel interessante kwestie van eer. Inderdaad, omdat de prins uiteindelijk toch benadeeld wordt.

00:09:47 Janine Abbring: Ja. Vertel, hoe zit dat? Want we kijken hier naar een kantelpunt in dit hele verhaal.

00:09:52 Harm Stevens: Kijk, Diponegoro is uiteindelijk achtervolgd. Het wordt hem te heet onder de voeten. Hij is bereid tot onderhandelen. Er is natuurlijk altijd een moment in een oorlog: hoe kom je daar uit? Toch onderhandelen. Daar is hij toe bereid.

00:10:05 Janine Abbring: Om de tafel gaan zitten.

00:10:07 Harm Stevens: Om de tafel gaan zitten. Dat komt ook omdat hij zich gerealiseerd dat hij steeds minder steun heeft. Zijn bondgenoten zijn inmiddels omgekocht. Dat is een beetje het verhaal wat ik net vertelde. Hij is daartoe bereid. Hij wordt dan met zijn volgelingen, een klein leger, eigenlijk begeleid naar de plek Magalang. Dat was een soort bestuurscentrum op Midden-Java. Daar zit het koloniaal bestuur en is het hoofdkwartier van generaal De Kock. Dan gaat men voorbereiden dat er onderhandeld gaat worden en tot een vrede moet komen.

00:10:40 Janine Abbring: Maar is het dan ook min of meer op uitnodiging van de Nederlanders?

00:10:45 Harm Stevens: Ja. Dus er is een hoge officier DeKlerens. Die zit hem licht op de huid. Die ontmoet hem ook voor het eerst. Dan gaan ze praten. Dus er is eerst een wat minder belangrijke officier die dat voor elkaar krijgt. Die geeft hem ook allemaal geschenken. Dat is ook interessant. Dat weten we uit de getuigenissen. Hij krijgt paarden. Hij krijgt allerlei stoffen om zijn lijfwacht uit te rusten. Ze krijgen ook scharen om hun haren te knippen.

00:11:10 Janine Abbring: Ja, dus hij wordt in die zin een beetje verleid.

00:11:15 Harm Stevens: Ja. De getuigenissen over die uitwisseling zijn dat het er heel vriendelijk aan toe gaat.

00:11:18 Janine Abbring: Ogenschijnlijk.

00:11:23 Harm Stevens: Ja. Ik vind het ook wel mooi om te bedenken dat er een moment is dat die mensen zich met elkaar verstaan.

00:11:30 Janine Abbring: Maar het klinkt ook alsof ze proberen te paaien. Paaien heeft ook een negatieve ondertoon.

00:11:34 Harm Stevens: Ja, zeker. Ik maak het nu wel wat rooskleurig. Maar er is natuurlijk voortdurend argwaan. Maar die spanning hoe dat dan gegaan is, boeit me ook wel heel erg.

00:11:47 Janine Abbring: Maar de argwaan is terecht.

00:11:49 Harm Stevens: Ja, de argwaan is wel terecht.

00:11:51 Janine Abbring: Want als we kijken naar de titel onderwerping, dan denk je: wacht eens even, er zou sprake zijn van onderhandeling.

00:11:57 Harm Stevens: Ja.

00:11:57 Janine Abbring: Wat gebeurt er?

00:11:59 Harm Stevens: Precies. Het springende punt is dat de Nederlanders hebben gezegd dat hij zogenaamd vrijgeleide heeft. Dus hij mag zich bewegen. Hij zal niet in zijn kraag worden gepakt. Want er moet de mogelijkheid zijn om die onderhandelingen te voeren. Heel lang is het wachten. Dat heeft te maken met de ramadan. Want het is ramadan. Het kamp van Diponegoro acht het niet gepast om dan in onderhandeling te gaan. Dat wordt ook gerespecteerd. Dus is een maand lang een tentenkamp van Diponegoro ergens in de vallei. Iets verderop is dan dat residentiehuis. Daar zitten ze bij elkaar in de buurt. Er wordt bedacht van: kunnen we nu beginnen? Zo'n soort voorstelling maak ik me daarvan.

00:12:38 Janine Abbring: Want heel even. Ik weet dat inderdaad op Java een soort smeltkroes is van religies. Hindoestanen, maar blijkbaar ook moslims?

00:12:45 Harm Stevens: Diponegoro voert eigenlijk een heilige oorlog. Hij is een moslim. Zijn volgelingen zijn moslims. Dat is voor hem ook belangrijk om dan op dat moment niet die onderhandeling aan te gaan. Op de dag dat de ramadan afloopt, op 28 maart 1830, denken de Nederlanders meteen: nu gaan we beginnen. Het is natuurlijk interessant. Je voelt die Nederlandse ongeduld. Je bent ook geneigd om te zeggen dat het botte horken waren, die zich niet voldoende verplaatsten in de tegenpartij. Maar dat wil ik dan toch meteen maar even nuanceren. Want je krijgt wel de indruk dat die officieren, die zaten daar al langer, natuurlijk ergens heel bot waren. Maar tegelijkertijd wisten ze ook dit wel. Ze hadden zich in die cultuur verdiept. Ze merken dat er sprake is van een soort van respect om die man in ieder geval die weken van ramadan te gunnen.

00:13:39 Janine Abbring: Ja. Bovendien als je een heel traject bent ingegaan van paaien, is het natuurlijk heel onnozel om dat weer teniet te doen door dat niet te respecteren.

00:13:46 Harm Stevens: Ja. Er zijn een aantal van die officieren. Er zitten ook mannen, één daarvan zie je op het schilderij, die Hoog Javaans spreken. Dat zijn niet mis te verstane talen om te leren. Some of them went native, bijna. Die hadden zich echt verdiept in de taal en cultuur. Dat heb je natuurlijk wel nodig.

00:14:11 Janine Abbring: Laten we even wat vaart maken en naar het moment gaan op het schilderij.

00:14:15 Harm Stevens: Daar aan voorafgegaan, is dat ze in het gebouw hebben gezeten. Diponegoro had als insteek, om het zo te noemen, we gaan eens praten, we gaan beleefdheden uitwisselen. Generaal De Kock was zeer ongeduldig. Die had een soort hoger geplaatste in zijn nek. De gouverneur-generaal in Batavia. Die zei: "Jij moet nu zorgen voor een eind aan die opstand." Die geeft daar gevolg aan op dat moment. Er zijn van verschillende kanten bronnen beschikbaar. Vanuit de Javaanse kant zijn bronnen die beschrijven hoe dat ging. De Kock zelf en ander officieren hebben ook verslag gedaan. Dus het is ook interessant om dat tegen elkaar af te zetten, en te zien hoe die beleving was. Er is een moment dat prins Diponegoro op tafel legt dat hij wil worden erkend als de leider van de islam op Java. Dat is een soort eis die uitgesloten is voor De Kock om aan tegemoet te komen. Dat is ook een reden geweest dat hij dus de knoop doorhakt. Ik weet niet of dat echt historisch is. Dan slaat hij met de hand op tafel en zegt: "Je bent gearresteerd. Ik voer je nu af." Dat is wat je ziet. Ze gaan naar buiten en dat zien we zich op het schilderij voltrekken.

00:15:29 Janine Abbring: Ja, maar voor mijn beeld. Dus Diponegoro is beloofd dat er wordt onderhandeld. Onder die valse voorwendselen wordt hij daar naartoe gehaald. Dan wordt hij daar in de boeien geslagen. Dat is gewoon verraad.

00:15:42 Harm Stevens: Ja. Dat is verraad. Dus dat is een hele pijnlijke geschiedenis.

00:15:47 Janine Abbring: Hij werd gearresteerd. Wat gebeurde er toen met hem?

00:15:52 Harm Stevens: Dat is ook een heel erg interessant fenomeen. Heel erg een koloniaal patroon. Hij werd verbannen. Dat zien we de hele Nederlands-Indonesische geschiedenis. Dus door de hele koloniale geschiedenis. De koloniale macht had enorm de neiging om mensen, met wie ze in oorlog zijn of die in opstand komen of die voor hen hinderlijk zijn, af te voeren.

00:16:14 Janine Abbring: Waar werd hij heen gestuurd?

00:16:15 Harm Stevens: Hij loopt naar een rijtuig verderop.

00:16:17 Janine Abbring: We zien het koetsje ook.

00:16:19 Harm Stevens: Dan gaat hij naar Samarang. Dat is een havenstad. Dan gaat hij aan boord van een stoomschip. Dat is heel bijzonder. Met dat stoomschip, een soort first off stoomschip, wat in de Indonesische wateren vaart, wordt hij naar Batavia, de hoofdstad van de kolonie, gebracht. Daar wordt hij eigenlijk geïnterneerd. Dat vind ik dus ook iets wat ik graag naar voren brengen. Ook daar zie je dat hij dus met veel egás wordt behandeld. Ze gooien hem niet in een kerker.

00:16:47 Janine Abbring: Nee.

00:16:48 Harm Stevens: Er is ook een man die meegaat. Die moet hem escorteren. Dat is majoor De Stuers. Die gaat dus in dat koetsje naast Diponegoro zitten. Daar zijn verslagen van. Dat was nog best een dag en een nacht rijden vanuit Magalang naar Samarang. Die heeft dus de hele tijd naast hem zitten zwijgen. Mogelijk heeft hij geprobeerd om toch nog het gesprek te voeren, maar de prins zweeg.

00:17:11 Janine Abbring: Ja en terecht. Want die is gewoon snoeihard aangetast.

00:17:15 Harm Stevens: Hij was in zijn eer aangetast.

00:17:18 Janine Abbring: Bedrogen.

00:17:18 Harm Stevens: Ja.

00:17:19 Janine Abbring: Hoe zit dat eigenlijk met luitenant De Kock? Want had hij nog iets van eergevoel? Want natuurlijk ben je in een oorlog. Maar ook in een oorlog zijn er regels. Geschreven en ongeschreven regels. Die heeft hij gewoon met voeten getreden. Weten we hoe hij daar naar keek?

00:17:37 Harm Stevens: Hij heeft dus een journaal opgemaakt. Dat is vrij kort na dit gebeuren. Daarin heeft hij het erover dat het oneervol en oneerlijk was. Dus daaruit valt misschien wel op te maken dat hij daar inderdaad enige gewetenswroeging over heeft gehad.

00:17:52 Janine Abbring: Had hij spijt?

00:17:53 Harm Stevens: Ja, had hij spijt? Ik denk het niet. Want hij zat natuurlijk ook met de hete adem in zijn nek van zijn superieur. Die zei: "Jij moet die oorlog nu beëindigen, koste wat het kost.

00:18:04 Janine Abbring: Die geldverslindende oorlog.

00:18:07 Harm Stevens: Koste wat het kost. Dan heiligt het doel de middelen. Ik ben nu enorm aan psychologiseren. Dan zal daarmee het voor zichzelf hebben goedgepraat. Maar het was wel tegen een militaire eer in. Dat zijn inderdaad ongeschreven regels. Ik wil hier niet de antropoloog uithangen, maar die negentiende eeuwers waren toch wel uit ander hout gesneden dan wij. Ik denk zoiets als eer en eerlijk zijn, dat was wel belangrijk.

00:18:39 Janine Abbring: Dat maakt het misschien des te opmerkelijker. Want was De Kock de opdrachtgever van dit schilderij?

00:18:45 Harm Stevens: Ja, ik vermoed dat de familie dat schilderij heeft besteld bij de schilder Nicolaas Pieneman. Dan zijn we inmiddels in Nederland. Dus hij was er ook trots op. Dat moeten we toch wel concluderen. Hij zet op het schilderij de titel 'De onderwerping van de hoofd muiteling.' Dat is dus de prins Diponegoro.

00:19:06 Janine Abbring: Jij zegt: "De titel op het schilderij." Dat zien we op de lijst.

00:19:09 Harm Stevens: Ja, er is een verguld gouden lijst. Daar zit een soort plaatje op. Daar staat dat: onderwerping, hoofd muiteling, door luitenant-generaal.

00:19:19 Janine Abbring: Dit zegt dat het er geen misverstand over laat bestaan.

00:19:22 Harm Stevens: Punt. Als laatste soort van punchline: einde van de Java-oorlog. Hij wilde dat natuurlijk wel weten. Ik heb die oorlog beëindigd.

00:19:31 Janine Abbring: Ook al was hij misschien niet echt trots op hoe die arrestatie was verlopen, hij was dat wel op wat hij daar had bereikt in zijn ogen.

00:19:39 Harm Stevens: Het heeft hem geen windeieren gelegd. Dat is nou typisch iets waar je onderscheidingen van krijgt en waardoor je carriére ook beter van wordt. Hij was al natuurlijk een hoge militair. Maar hij is ook minister van koloniën geweest.

00:19:53 Janine Abbring: Hij werd geridderd.

00:19:54 Harm Stevens: Jawel, hij werd door de koning zeer hooggeacht. Hij werd in de adelstand verheven.

00:20:01 Janine Abbring: Ja, want de titel zegt ook luitenant-generaal baron De Kock.

00:20:06 Harm Stevens: Dat is wel een goede. Dat moeten we nog eens bekijken wanneer hij precies in de adel stand is verheven. Dat zou een mooie aanleiding zijn om een preciezere datering van het schilderij, of in ieder geval van de lijst, te krijgen. Want hij is pas na deze gebeurtenis in 1830 geadeld.

00:20:20 Janine Abbring: In de adelstand verheven. Als het gaat om die schilder, Nicolaas Pieneman, wat weten we over hem?

00:20:31 Harm Stevens: Hij was de zoon van Jan-Willem Pieneman. Dat was een hele grote naam. Die familie is een schilders familie.

00:20:37 Janine Abbring: In een andere podcast komt het werk Waterloo van hem voorbij.

00:20:41 Harm Stevens: Ja, en dit is dan een wat kleinschaliger werk dan Waterloo. Want die is enorm.

00:20:47 Janine Abbring: Waterloo is het grootste werk dat in het Rijksmuseum te zien is.

00:20:51 Harm Stevens: Ja. Ik denk dat Jan-Willem Pieneman een iets grotere reputatie heeft. Nicolaas Pieneman is de zoon van hem.

00:20:57 Janine Abbring: Maar die zat in Nederland.

00:20:58 Harm Stevens: Ja.

00:20:59 Janine Abbring: Heeft hij het ook in Nederland gemaakt? Is hij niet nog naar Nederlands-Indië, zoals dat toen heette, geweest?

00:21:04 Harm Stevens: Nee.

00:21:05 Janine Abbring: Hij is daar nooit geweest?

00:21:05 Harm Stevens: Nee. Dus hij heeft het schilderij gemaakt in zijn atelier, stel ik me zo voor. De opdrachtgever, dat weten we niet zeker, is naar we denken familie De Kock. Die zullen hem hebben moeten informeren over hoe dat er toen aan toegegaan is.

00:21:19 Janine Abbring: Hij heeft een soort briefing gekregen over dat hoe dat eruitzag.

00:21:23 Harm Stevens: Ja. Hij zal iets hebben gelezen en even wat research hebben gedaan. Maar dat is natuurlijk ook een heel interessant fenomeen. Ook interessant om ons even een voorstelling van te maken dat dat gebeurd moet zijn. Er moet een soort uitleg geweest zijn. Er is iemand geweest die misschien ook wat te schetsen had, die daar wel bij was.

00:21:41 Janine Abbring: Zou De Kock hebben geposeerd voor zoiets?

00:21:45 Harm Stevens: Ja, dat kan ik me voorstellen. Hoewel ik het gezicht van De Kock niet heel erg geaccentueerd vind. Maar uniformkundig klopt het min of meer wel. Het was natuurlijk voor handen op welke de manier die Nederlandse militairen daar bij liepen.

00:22:00 Janine Abbring: Ja, en was Pieneman iemand die vaker historische gebeurtenissen vastlegde?

00:22:05 Harm Stevens: Ja, dat is wel een soort genre waarin hij opereerde. De historieschilderkunst. Maar ik denk dat dit voor hem wel betrekkelijk een exotisch onderwerp was. Het was ver weg, ver van zijn bed show. Dat maakt natuurlijk dat je allerlei tussenpersonen nodig hebt die daar nog iets over uitleggen. Dus over wat er toen gebeurd is, en hoe dat er ongeveer uit zag.

00:22:26 Janine Abbring: Ja, als we even teruggaan naar de historische gebeurtenissen van dat moment. Het moment dat we hier zien op het schilderij, zoals je het net zo mooi omschreef. Die twee mannen naast elkaar zwijgend in dat koetsje richting de stoomboot. Wat veranderde er op Java door die arrestatie van Diponegoro?

00:22:43 Harm Stevens: Nou, het wordt gezien als een waterscheiding in de Indonesische en koloniale geschiedenis.

00:22:49 Janine Abbring: Want zijn naam is heel groot, ook nu nog?

00:22:52 Harm Stevens: Hij is de Willem Van Oranje van Indonesië. Hij is de grote historische held. Hij is ook officieel uitgeroepen tot nationale held. In Indonesië is een hele galerij van nationale helden. Hij is de oer held, zal ik maar zeggen.

00:23:07 Janine Abbring: Ja, en waar blijkt dat uit?

00:23:09 Harm Stevens: Nou, je kunt je niet keren, of je loopt in de Diponegoro straat, de Jalan Diponegoro of het Diponegoro plein, of de Universitas Diponegoro stambeelden. Hij is big in Indonesië. Hij was natuurlijk één van de eerste die op grootschalige wijze in opstand kwam tegen de koloniale macht.

00:23:32 Janine Abbring: Ja tegen de overheersers!

00:23:34 Harm Stevens: Ja, en Indonesië is een land wat, zeg maar historisch gezien gebouwd is op anti kolonialisme. Dus het is heel interessant en logisch dat je dan op zoek gaat in je geschiedenis naar helden die een soort proto nationalisten of proto anti kolonialen zijn. Dat was hij.

00:23:51 Janine Abbring: Ja, die tegen de stroom in. Maar het neerslaan van die opstand, kwam wel neer op het definitief vestigen van het Nederlandse gezag op Java.

00:23:59 Harm Stevens: Ja, het is een enorme les geweest. Dat is altijd met zo'n koloniale oorlog. Ze maken eerst allerlei fouten. Dan langzaam maar zeker lopende de oorlog zijn er lessons learned. Het kostte te veel geld. Dat heb ik net al gezegd. Het was zeer kostbaar. Dus er moest echt een einde aan komen. Vanaf 1830 wordt het zogenaamde cultuur stelsel ingevoerd. Dat was een manier om Java economisch te exploiteren. Om daar producten tegen veel te goedkope prijzen te verkrijgen en dit te verkopen. Dat is, let op mijn woorden, vanuit economisch oogpunt voor Nederland een successtory geworden. Dat is een drama geweest voor de kleine Javaanse boer, om maar iemand te noemen. Die werden dus verplicht om hun rijstvelden met koffie te beplanten, waardoor de hongersnoden ontstonden. Dat is toch een soort dwangarbeid geweest. Dus dat kan niet genoeg gezegd worden. Het heeft heel duidelijk twee kanten. Maar het moment dat we zien op het schilderij, en dat jaartal 1830, is het moment dat het cultuur stelsel zo'n beetje is uitgedacht en beleidsmatig wordt uitgerold.

00:25:09 Janine Abbring: Dat is natuurlijk wel het Nederlands perspectief op deze gebeurtenis. De onderwerping, de arrestatie. Ik kan me zo voorstellen dat Indonesiërs totaal anders kijken naar deze gebeurtenis.

00:25:22 Harm Stevens: Ja. Daar ligt heel duidelijk een accent op dat verraad. Dit is eigenlijk ook het moment dat Diponegoro een martelaar wordt, een anti koloniale martelaar. Hij leeft nog in ballingschap, dat is ook heel interessant, tot 1855. De sterfdag van prins Diponegoro in ballingschap was 8 januari 1855. Er is dus een overlijdensakte in het archief gevonden. Die akte is natuurlijk geschreven door het koloniale bewind. Dat is ook een heel interessant document. Want uit alles spreekt daar dat ze de dood van die man ergens een beetje dood willen zwijgen.

00:25:58 Janine Abbring: Ja, ze willen het een beetje wegmoffelen. Want zolang hij natuurlijk nog vereerd wordt?

00:26:02 Harm Stevens: Er is een voortdurend een angst voor deze charismatische prins.

00:26:06 Janine Abbring: Dan blijft dat verzet weer sluimeren.

00:26:08 Harm Stevens: Absoluut. Dat is ook de reden waarom men tot zo'n ballingschap overgaat. Je stelt iemand koud en houdt hem zoveel mogelijk uit zicht.

00:26:19 Janine Abbring: Ja, iemand die de hoop op verandering weer kan doen opvlammen, moet je natuurlijk zo ver mogelijk van je weghouden. Hoe is deze gebeurtenis bijvoorbeeld door Indonesiërs verbeeld?

00:26:34 Harm Stevens: In 1855 sterft de prins. En enkele jaren later, in 1857, geloof ik, maakte de Javaanse schilder Raden Saleh een schilderij. Dat laat hetzelfde tafereel zien. Hij geeft het inderdaad ook een andere titel. Hij spreekt niet van onderwerping. Maar hij heeft het over de arrestatie van prins Diponegoro. Dus daar zit misschien al een nuanceverschil in hoe hij dat duidt.

00:26:59 Janine Abbring: Zou zeker onderwerping of arrestatie zijn beetje totaal verschillende dingen.

00:27:03 Harm Stevens: Ja, dat is waar. Dus als je wil, kan je daar misschien al iets uit afleiden. Want het is natuurlijk heel spannend om er over na te denken. Deze Javaan Raden Saleh was ook iemand die uit dat gebied kwam. Hij kwam van een voorname familie, die bekend was met die oorlog. Hoe kijkt hij naar deze geschiedenis?

00:27:20 Janine Abbring: Ja, ik heb een plaatje voor mijn neus van dat werk van Raden Saleh. De luisteraar ziet dat natuurlijk niet. We gaan niet heel erg in detail over op dit werk. Wat grappig is, is dat je heel duidelijk een soort zelfde afbeelding ziet. Dat is ook met dat huis, die witte pilaren, en dezelfde lamp die op de veranda hangt. Ik zie geen wapperende Nederlandse vlag. Natuurlijk is dat een groot verschil. Wat valt zou jou als grootste verschil op tussen die twee schilderijen?

00:27:48 Harm Stevens: Interessant is de positie van De Kock en Diponegoro. Ze staan op hetzelfde niveau. De prins kijkt ook zelfverzekerd. Hij kijkt eigenlijk de generaal recht in zijn ogen.

00:28:03 Janine Abbring: Ja. Ze staan op gelijke hoogte. Dat is natuurlijk veel zeggend.

00:28:07 Harm Stevens: Ja, het heeft een minder hiërarchische opzet. Ik denk dat Raden Saleh dat ook wel bewust heeft gedaan. Maar er zitten verder allerlei elementen in die je ook ziet op het schilderij van Pieneman.

00:28:21 Janine Abbring: Hoe is dat schilderij van Pieneman in het Rijksmuseum terechtgekomen?

00:28:24 Harm Stevens: Het komt van de familie De Kock. Dus dat is ook de reden waarom ik denk dat zij de opdrachtgevers zijn geweest. Ik vermoed dat het ergens in een huis van de familie De Kock hing. Ergens rondom 1900 is het eerst in bruikleen en later geschonken overgedragen aan het Rijksmuseum.

00:28:42 Janine Abbring: We weten dat Diponegoro, zoals je vertelde, heel groot is. Je zei: "Als je er bent, en je draait je om, dan zie je alweer een straatnaam die naar hem vernoemd is." Hoe groot is nog de cultus rondom dit moment?

00:28:57 Harm Stevens: Dat is wel een belangrijk moment. Je kunt ook een bezoek brengen aan de plek in Magelang. Dat heb ik gedaan. Ik ben er wel een paar keer geweest. Onder andere in 2015. Het is een museum. Daar is de zogenaamde cammar Diponegoro. Dat is de kamer waar Diponegoro verraden is. Daar staat ook een stoel en een tafeltje. Daar wordt uitgelegd: Diponegoro zat daar. Er zijn krassen in het hout van de stoelleuning. Dan staat erbij: dat zijn de krassen van de nagels van de prins die verkrampte op het moment dat hij hoorde dat hij gearresteerd werd. Dus als je daarin gelooft, is dat heel interessant. Je moet je schoenen uittrekken. Je moet op zoek gaan naar iemand. Het loopt daar niet storm qua toerisme daar. Maar ik heb het altijd heel bijzonder gevonden om daar naar binnen te gaan en dat te bekijken. Het is een historische plek. Ik vind dat natuurlijk bijzonder, omdat ik inderdaad best veel voor dit schilderijtje heb gestaan. Het spreekt voor mij heel erg tot de verbeelding. Dan is er zo'n plek in het Rijksmuseum, aan de stadhuiskade in Amsterdam, met dat verhaal op een bepaalde manier verteld. Die plek zelf maakt het heel kosmisch. Dat vind ik wel bijzonder.

00:30:19 Janine Abbring: In de volgende aflevering: architect, tekenaar, keramiekontwerper. De gedurfde creativiteit van Theo Colenbrander kende maar weinig grenzen. De keramieke voorwerpen die hij in de negentiende eeuw ontwierp voor de Haagse Plateelfabriek Rozenburg, ogen ook vandaag de dag nog hyper modern. Wat dreef Colenbrander? Ik bespreek het met conservator Europese keramiek en hoofd toegepaste kunst Femke Diercks.