Rachel Ruysch

Rachel Ruysch groeide op in een gezin waarin zowel kunst als wetenschap een prominente rol speelden. Haar moeder, Maria Post, kwam uit een familie van vooraanstaande kunstenaars. Haar vader, Frederik Ruysch, was professor in anatomie en botanie in Amsterdam en gaf les in de Hortus Botanicus. Hij verzamelde botanische, dierkundige en anatomische specimens. Dankzij een conserveringstechniek die hij ontwikkelde (en goed geheimhield), behielden de preparaten hun natuurlijke kleur en bleven ze levensecht.

Toen Ruysch 15 jaar oud was verhuisde het gezin van Den Haag naar Amsterdam. Daar werd ze in de schilderkunst opgeleid door stillevenschilder Willem van Aelst. Zijn invloed is zichtbaar in haar bloemstukken, met name in de diagonale composities en de gevarieerde rangschikking van bloemen in verschillende soorten en maten. Ruysch ontwikkelde zich al vroeg in haar opleiding door naast veelvoorkomende bloemsoorten en insecten ook veel in Nederland zeldzame exemplaren in haar stillevens op te nemen, iets wat haar onderscheidde van haar collega’s.

Ruysch’ bloemstillevens ontstonden uit een diepgewortelde fascinatie voor en kennis van de natuur. Ze bestudeerde flora en fauna in de collectie van haar vader nauwkeurig, bezocht de tuinen van de Amsterdamse Hortus Botanicus en raadpleegde boeken en prenten met botanische voorstellingen. Haar observaties legde ze vast in tekeningen, die als voorstudies dienden voor haar schilderijen. Haar schilderijen weerspiegelen een grote belangstelling voor botanie en haar plaats in een netwerk van botanische geleerden, verzamelaars en tekenaars.

Ruysch ontwikkelde zich voortdurend als kunstenaar en speelde in op de kunstmarkt. In de beginjaren van haar carrière schilderde ze bosstillevens met krioelende insecten en reptielen en bloemguirlandes met slingers van bloemen. Ook maakte ze ruikertjes: handboeketten van veelvoorkomende bloem- en grassoorten, sierlijk gedrapeerd op een blad. Later legde ze zich toe op ambitieuze, grote bloemstukken in klassieke vazen, met een rijke variëteit aan bloemen- en grassoorten. Inspelend op de voorkeur om schilderijen symmetrisch te hangen, schilderde ze ook paren, waarin ze een bloemsstilleven combineerde met een fruitstilleven.

Voor de oplettende kijker onthullen de stillevens van Ruysch kleine werelden, waarin het tussen de bladeren krioelt van leven. De bloemen, slangen, slakken en insecten zijn zo nauwkeurig geschilderd dat ze ook nu nog te herkennen zijn. Soms komt de natuur de stillevens letterlijk binnen: in sommige schilderijen gebruikte Ruysch echte vlindervleugels en maakte ze afdrukken met mos.

Ruysch’ reputatie en klantenkring kregen ongetwijfeld een impuls toen zij in 1701, samen met haar echtgenoot, de schilder Jurriaan Pool, toetrad tot het Haagse kunstgenootschap ‘Confrerie Pictura’. Bij dit genootschap, waar behalve kunstenaars bovenal veel kunstliefhebbers waren aangesloten, kon Ruysch potentiële opdrachtgevers uit de Haagse elite ontmoeten. Ruysch was de eerste vrouw die werd toegelaten en bleef twintig jaar lang aan het genootschap verbonden. De contributie bestond uit een kunstwerk dat verplicht in de vergaderruimte van Pictura werd opgehangen. Ruysch en Pool leverden hiervoor samen een bloemstilleven van Ruysch in. Haar werk werd als het mooiste van alle tentoongestelde stukken geprezen.

Ruysch’ succes in haar eigen tijd komt tot uitdrukking in de vele lofdichten die aan haar werden gewijd. Tijdgenoten prezen de precisie en natuurgetrouwheid van elk geschilderd detail. Een bijzonder eerbetoon was de bundel gedichten die in 1750, kort voor haar overlijden, werd uitgebracht ter viering van haar artistieke talent. Dit boekwerk bundelde alle verschenen lofzangen op Ruysch. Nooit eerder was op die manier eer bewezen aan een Nederlandse kunstenaar.

De Duitse keurvorst Johann Wilhelm von der Pfalz maakte kennis met het werk van Ruysch toen hij in 1695 de verzameling van haar vader bezocht. Kort daarna, in 1708, benoemde hij haar tot hofschilder in Düsseldorf, waar hij samen met zijn echtgenote, Anna Maria Luisa de’ Medici, een uitgebreide kunstcollectie aanlegde. Gedurende negen jaar stuurde Ruysch jaarlijks een schilderij naar het echtpaar, terwijl zij zelf met haar gezin in Amsterdam bleef wonen.

Ruysch’ schilderijen waren niet alleen gewild bij welgestelde burgers in Nederlandstalige steden zoals Amsterdam en Leiden, maar ook bij Duitstalige prinselijke hoven, die hun kunstverzameling verrijkten met haar stillevens. Haar aanstelling aan het hof van keurvorst Johan von der Pfalz heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de verspreiding van haar roem in de aangrenzende Duitstalige gebieden, waar veel van haar werken nu in zowel particuliere als openbare collecties te vinden zijn. Daarnaast zijn haar schilderijen te bewonderen in musea verspreid over Europa en de Verenigde Staten.

Aert Schouman vereeuwigde Ruysch op 86-jarige leeftijd met een portret, gemaakt bij haar thuis. Ook in haar laatste levensjaren bleef Ruysch schilderen. Ze keerde terug naar de ruikertjes, die ze in het begin van haar loopbaan ook al maakte. Ruysch had goed oog voor de veranderende smaak en de voorkeur voor meer decoratieve schilderijen. In haar late werk licht ze haar bloemen gelijkmatiger uit en maakt ze de achtergrond lichter.