Paulus van Vianen

Voor de Europese Kunstkammers creëerde Paulus van Vianen verhalende voorwerpen met meer dan één betekenis. Hier beelden twee gedichten uit de klassieke oudheid een abstract begrip uit. De verkrachting van de nimf Callisto is het onderwerp van de kan, het overspel met de ogen van de jager Actaeon dat van de schaal. Door de gevolgen van onkuis gedrag te laten zien, weet de kijker waarom dat ten koste van alles moet worden vermeden.

Hier wordt het hele verhaal van Diana en Actaeon verteld; op de voorkant zien we hoe de jager per ongeluk op de badende Diana en haar gezellinnen stuitte, en door haar werd vervloekt. Op de achterkant zien we de afloop van het verhaal: Actaeon is veranderd in een hert, en wordt door zijn medejagers ter dood gebracht.

Rond 1600 speelde het verhaal van Diana en Actaeon een essentiële rol in de competitie tussen de kunsten. Omdat de transformatie van de jager plaatsvond door de woorden die de godin sprak, werd dit verhaal aangegrepen om te laten zien hoe de beeldende kunsten de dichtkunst konden evenaren. Door hun houdingen en gebaren spreken de personages. Paulus van Vianen gaf ook de dieren en het landschap een actieve stem.

De voorstellingen van Paulus van Vianen worden bevolkt door mannen en vrouwen, wier lichamen niet zijn geïdealiseerd. Dit zijn geen klassieke standbeelden in vaste poses, maar echte vrouwen van vlees en bloed. Soms lijken ze te bewegen – de jonge vrouw rechts komt eens kijken wat er aan de hand is, en gebruikt haar lichaam als tegenwicht voor de bundel kleding die zij voor zich draagt.

De verschillende elementen waaruit Paulus van Vianen zijn composities opbouwde, zijn het resultaat van een directe observatie. Op zijn reizen door Centraal Europa tekende hij landschappen, boomgroepen en huizen naar het leven. De schetsen gebruikte hij vervolgens als basis voor zijn kunstwerken, met een volkomen overtuigende setting als gevolg.

Diepte en verschillende structuren worden niet gesuggereerd door kleurverschillen of lichtdonker contrasten, maar door minimale hoogteverschillen en honderden gradaties in mat en glanzend. Door gebruik te maken van de kwaliteiten van het materiaal kon de schilderkunst worden geëvenaard.

Aan antropomorfe vormen en versieringen gaf Paulus van Vianen verschillende ladingen mee. Onder zijn handen krijgen de motieven een zelfstandig leven, en wekken associaties met de geneugten van het vlees, of juist de kwetsbaarheid daarvan. Die combinatie van visioen, droombeeld en nachtmerrie noemen we nu kwab.

Paulus van Vianen deed alles zelf, en dat was heel uitzonderlijk; hij bedacht het concept, ontwierp de voorstellingen en het ornament, en voerde de stukken vervolgens in eigen atelier uit. Om die combinatie van scheppingskracht en uitvoerend talent werd hij in zijn eigen tijd bewonderd. Zowel in Nederland als daarbuiten werd hij als het voorbeeld van een kunstenaar in zilver beschouwd.

Toen Paulus van Vianen in mei 1613 in Praag onverwachts overleed, besloot het Amsterdamse gilde dit monument in zilver voor hem op te richten. Zijn opvatting van zijn kunst werd het nieuwe ijkpunt voor de edelsmeedkunst als kunstvorm in de 17de eeuw.

Hoe groot de waardering voor de kunst van Paulus van Vianen in de 17de eeuw was, blijkt uit een Amsterdamse taxatie van deze kan en schaal. Dit kunstwerk werd in 1637 op 11.637 gulden geschat, 46 x de waarde van het materiaal. Ter vergelijking: voor één van de duurste schilderijen van dat moment, Rembrandts Nachtwacht, werd in 1642 1200 gulden betaald.