Nicolaes Pietersz Berchem

Claes Berchem, die meestal Nicolaes wordt genoemd, was een zoon van de van oorsprong Vlaamse stillevenschilder Pieter Claesz. Van hem kreeg Berchem zijn eerste schilderslessen, maar in tegenstelling tot zijn vader nam Berchem de goed gevulde tafels met luxeproducten, zoals oesters, pastei en porseleinen schotels niet tot zijn onderwerp.

Typisch voor Berchem zijn diens pastorale landschappen. Herders met hun vee – geiten, schapen en koeien – nemen in zijn heuvelachtige landschappen veelal de voorgrond in. Op de rug van ezels drijven ze de dieren door een rivier, of ze liggen even te rusten en laven zich bij een beekje of fontein.

In zijn beginjaren tekende Berchem, geheel in traditie van kunstenaars als Jan van Goyen en Pieter Molijn, met zwart krijt en penseel in grijze inkt. Deze vroege tekeningen hebben meestal nog het Hollandse landschap tot onderwerp.

Een reis van Berchem naar Italië is niet gedocumenteerd. Waarschijnlijk reisde van Berchem nooit naar Italië. Toch was hij in staat om het Italiaanse landschap en het mediterrane licht op overtuigende wijze weer te geven. Het werk van Italianisanten als Jan Asselijn, Pieter van Laer en Jan Both gebruikte hij daarvoor hoogstwaarschijnlijk als voorbeeld.

Berchem maakte vele ontwerptekeningen voor andere prentmakers, maar etste zelf ook. Hij vervaardigde ongeveer 60 prenten, voornamelijk met voorstellingen van dieren. Op die manier zijn talrijke ideeën van Berchem verspreid, later opnieuw gekopieerd en door andere kunstenaars gebruikt.

Ter voorbereiding op zijn schilderijen en prenten, tekende Berchem figuurstudies. Deze mannen en vrouwen, die hij in verschillende poses op papier zette, liet hij in zijn schilderijen terugkeren als herders en herderinnen. De houding van deze figuur is gebaseerd op het antieke beeld van de Hercules Farnese in Rome, dat Berchem waarschijnlijk van een prent kende.

Aanvankelijk schijnt Nicolaes Berchem een loopbaan als schilder van historiestukken te hebben geambieerd; uit de jaren 40 is van zijn hand een relatief groot aantal schilderijen met Bijbelse en mythologische taferelen bewaard gebleven.

Voor vele 17de-eeuwse kunstenaars waren de ruïnes in de omgeving van Haarlem, zoals Huis ter Kleef en Kasteel Brederode, een geliefd motief. Dat geldt ook voor Berchem, die daarmee de achtergrond van zijn tekeningen en schilderijen verlevendigde.

Slechts een enkele keer bracht Berchem een echte plek in beeld. De stadsmuur van Haarlem – met de Gasthuistoren en de Kleine Houtpoort – is het toneel voor dit winterse tafereel.

Door in deze zeer uitgewerkte tekening links in de voorgrond twee tekenaars af te beelden, wekt Berchem de indruk ter plekke te zijn geweest – en net als hen zijn omgeving vast te hebben gelegd. Maar over de binnenkant van het Colosseum heeft Berchem waarschijnlijk alleen gedroomd.