Lucas van Leyden

Als wij de vroege kunstenaarsbiograaf Karel van Mander mogen geloven (1604), werd Lucas in 1494 geboren als een wonderkind dat haast met penseel en graveerstift in de hand ter wereld kwam. Zeker is dat hij in korte tijd het hoogste niveau in zijn vak bereikte.

De prenten van Lucas vielen op door hun ongekend verfijnde gravuretechniek en vertellende kwaliteit. Doordat deze in grote oplage verspreid werden, was Lucas al tijdens zijn leven een internationaal gerenommeerde kunstenaar.

In 1521 ontmoette Lucas de belangrijke Duitse kunstenaar Albrecht Dürer. Diens composities en zijn gebruik van licht-donkereffecten zouden Lucas blijvend beïnvloeden. Uit Dürers bewaard gebleven beschrijving van de ontmoeting, blijkt zijn bewondering voor de jongere Lucas. De kunstenaars inspireerden elkaar wederzijds met hun werk.

Na 1520 ging Lucas zich meer richten op de schilderkunst en vervaardigde hij drie altaarstukken, waaronder het indrukwekkende werk De Dans om het Gouden Kalf. Karel van Mander beschreef dit levendige drieluik met doorlopend landschap reeds in 1604 als een “seer uytnemende bysonderr stuck”.

Lucas past in zijn oeuvre vaak een creatieve inversie toe, waarbij hij de hoofdscène naar de achtergrond verdringt. Zo toont hij bij dit altaarstuk vooraan een feest waar gegeten, gedanst en gevreeën wordt. Pas in de verte verbeeldt hij het oudtestamentische Bijbelverhaal van de Israëlieten die een gouden beeld van een kalf aanbidden en zo ontrouw waren aan God.

Lucas putte inspiratie uit prenten naar het werk van Italiaanse kunstenaars, zoals Rafael en zijn sierlijke en anatomisch correcte weergave van het menselijk lichaam. Hoewel Lucas nooit naar Italië is gereisd, speelde zijn gedrukte werk in het Noorden van Europa een grote rol in de verspreiding van artistieke inzichten uit het Zuiden.

Lucas leverde een belangrijke bijdrage aan de vroege ontwikkeling van de genrekunst, waarbij niet religieuze of mythische voorstellingen centraal staan, maar het dagelijks leven. Een melkmeisje met een boer en een koe: Lucas introduceert een nieuw thema in de kunstgeschiedenis.

De spanningsvolle relatie tussen man en vrouw is een terugkerend thema in Lucas’ werk. Karel van Mander schreef over De dans om het gouden kalf dat je de onkuise lust in de ogen van de feestvierders kunt zien.

Rembrandt groeide een eeuw na Lucas ook op in Leiden, waar hij groot bewonderaar werd van zijn voorganger. Hij verzamelde zijn prenten, die een belangrijke bron van inspiratie waren. In 1642 kocht Rembrandt op een veiling voor 179 gulden de moeilijk te bemachtigen prent Uilenspiegel: de bedelaarsfamilie. Tijdgenoten verbaasden zich over deze toen enorme uitgave.

Voordat het werk Maria met kind in de collectie van het Rijksmuseum terecht kwam, raakte het beschadigd. Sommige delen, zoals haar blauwe jurk, zijn nog steeds van een zeer hoge kwaliteit. Houtonderzoek heeft uitgewezen dat het eikenhout van dit kleine paneel van dezelfde boom afkomstig is als de zijluiken van De dans om het gouden kalf: de jaarringen komen met elkaar overeen. De vraag of het werk door Lucas zelf of zijn werkplaats is geschilderd, blijft moeilijk te beantwoorden.