Johannes Lutma

Lutma was een virtuoos, zo is hij afgebeeld op dit schilderij. Gereedschappen verwijzen naar zijn technisch specialisme; de kunst van het drijven. Het abstracte kwabornament onderaan toont zijn talent als ontwerper. Beide aspecten komen samen in het uiterst moderne zoutvat rechts, een testimonium van zijn kunst.

Dit zoutvat is een modern barokke compositie. De centrale figuur is een eigen variant op een ontwerp van een contemporaine Romeinse coryfee, de beeldhouwer Francois Duquesnoy, de wezens op de voet daaronder en de geabstraheerde schelp daarboven verwijzen naar de wereld van de zee.

Onder de handen van Lutma worden de kwabmotieven grootschaliger en abstracter, en konden daardoor voor meerdere doeleinden worden ingezet. In het midden van de 17de eeuw vatte hij zijn ideeën samen in een reeks cartouches, die vanaf dat moment in prent werden gepubliceerd.

Hoe de inventies van Lutma uitwerkten in de praktijk, blijkt uit zijn gerealiseerde kunstwerken. Monstermaskers en gevouwen lappen vlees vloeien in elkaar over en vormen openingen. Deze bieden ruimte voor wapens, voorstellingen en symbolen. Direct is zo duidelijk voor wie de voorwerpen waren bestemd.

Decennia voordat de ontwerpen in prent verschenen, paste Lutma de daarin neergelegde principes op verschillende formaten toe. Deze penning is nog geen 4,5 centimeter hoog, en heeft dezelfde zeggingskracht als de tien jaar oudere begrafenisschilden op groot formaat hierboven.

De ontwerpen van Lutma konden ook in andere materialen worden uitgevoerd. Dit monumentale koorhek voor de Nieuwe Kerk in Amsterdam is een samenspel van marmer en messing. De ineengrijpende en opengewerkte motieven contrasteren met het classicistische kader. In de tijd zelf werden ze geassocieerd met de vlammen die de Nieuwe Kerk in 1645 volledig hadden verwoest.

Lutma verbeeldde abstracte ideeën door verschillende mythologische verhalen te combineren. Hier is dat de Nederlandse strijd tegen het water; op de schaal beveelt de zeegod Neptunus de stormen te luwen, zodat de godin Ceres op de kan het land tot bloei kan brengen.

Classicistische reliëfs combineerde Lutma met grootschalig en gevarieerd ornament. De keuze van de motieven versterkt het maritieme thema: een zeemonster vormt het oor, maar ook in allerlei details zijn zeewezens als inktvissen, zeepokken en schuim herkenbaar.

Deze drinkschaal staat het dichtst bij de inventies van de Van Vianens, en toont al direct waarin hij van hen verschilde. Zijn boodschap spitst Lutma toe op één moment, met een veel dramatischer effect tot gevolg. Het wezentje op de rand spiegelt zich in het water, onbewust van het gevaarlijke monster dat hem onder het wateroppervlak wacht.

In 1656 werd Johannes Lutma, toen dertig jaar in het vak, op allerlei manieren en door verschillende kunstenaars gehuldigd. Door de edelsmid te portretteren met een kunstwerk waarmee diens carrière begonnen was, benadrukte de schilder dat de kunst weliswaar eeuwig jong is, maar dat voor de kunstenaar de tijd onverbiddelijk voortschrijdt.