Jacob Cornelisz van Oostsanen

Jacob Cornelisz van Oostsanen leidde in Amsterdam een productieve werkplaats op de Kalverstraat, in het hart van de stad, die toen nog maar circa 10.000 inwoners telde. Een archiefstuk uit het jaar 1500 toont dat Jacob een huis kocht op nummer 62. In 1520 verwierf de succesvolle kunstenaar het buurhuis op nummer 60 erbij.

Jacobs werk toont al vroeg invloeden uit de beeldtaal van de Renaissance, geïnspireerd door een interesse in de klassieke oudheid, die toen vanuit het zuiden van Europa zich verspreidde. Jacob incorporeert in zijn kunst klassieke architectuur en ornamenten en speelt zo een bepalende rol in de vroege Renaissance in het Noorden.

Lange tijd gold dit zelfverzekerde portret van de kunstenaar in het Rijksmuseum als het vroegst bekende zelfportret in de Noord-Nederlandse schilderkunst. Onderzoek heeft uitgewezen dat het waarschijnlijk door iemand anders in zijn atelier gemaakt is rond het jaar van zijn overlijden (1533) naar een verloren zelfportret.

Jacob werkte met succes in uitzonderlijk veel media. Naast schilderijen op paneel en doek, vervaardigde hij houtsneden, tekeningen en plafondschilderingen. Ook ontwierp hij gebrandschilderd glas, achterglasschilderingen en zelfs textiel.

Het bekende oeuvre van Jacob bestaat voornamelijk uit religieuze voorstellingen. Voor zijn geschilderde altaarstukken had hij invloedrijke opdrachtgevers uit onder andere Amsterdam en Alkmaar, maar hij werkte ook voor de vrije markt.

Voor zover bekend, is Jacob de eerste prentmaker in Amsterdam. Met zijn houtsneden leverde hij in de Noordelijke Nederlanden een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van deze vroege reproductietechniek, waarmee een afbeelding in grote oplage verspreid kon worden.

Van Jacobs hand zijn enkele portretten bewaard gebleven, waaronder dat van de Alkmaarse burgemeester Jan Gerritsz van Egmond van de Nijenburg. In zijn hand houdt de burgemeester een kleine in zilveren omhulsel gevatte gebedsnoot, vergelijkbaar met een zeer zeldzaam exemplaar in de collectie van het Rijksmuseum.

Dit zeer speciale werk in het Rijksmuseum toont een waarschuwing tegen hekserij. Vooraan schilderde Jacob niet de religieuze hoofdscène, maar een heksensabbat: in een krijtcirkel zit de waarzegster, omringd door andere heksen, saters en fantasiefiguren geïnspireerd door de schilderijen van kunstenaar Jheronimus Bosch. In de midden- en achtergrond zie je het verhaal van Saul, koning van de Israëlieten, die bevreesd over de uitkomst van een veldslag de heks van Endor raadpleegde.

Hoewel er weinig bekend is over het leven van Jacob, is er wel een bijbel bewaard gebleven waarvan we zeker weten dat deze aan de kunstenaar toebehoorde. Het boek bevindt zich nu in New York en er staat in typisch 16de-eeuws handschrift in geschreven: ‘Dit bouck hoert toe Jacob cornelisz die scilder wonende in die calverstraet’.

Jacob leidde zijn zonen Dirck Jacobsz en Cornelis Jacobsz in zijn werkplaats op tot kunstenaar. Van zoon Dirck bezit het Rijksmuseum meerdere belangrijke werken, zoals dit portret van Pompeius Occo, de kunstminnende koopman die ook in de Kalverstraat woonde en een belangrijke opdrachtgever was voor de familie.