Geertgen tot Sint Jans

In de afgelopen 550 jaar is veel informatie over Geertgen verloren gegaan. In 1604, ruim een eeuw na zijn dood, schreef kunstenaarsbiograaf Karel van Mander een korte levensbeschrijving over hem. Dit is de belangrijkste bewaard gebleven bron over Geertgen.

Geertgen werd vermoedelijk in Leiden geboren en is gestorven in Haarlem. Vanaf 1480 woonde hij in het klooster van de Sint Jansheren in Haarlem - vandaar de toevoeging ‘tot Sint Jans’ aan zijn naam. Geertgen was geen lid van deze kloosterorde maar werkte mogelijk als lekenbroeder voor de monniken. Hij schilderde onder meer een groot altaarstuk voor hun kerk. Een tekening uit de 17de eeuw toont, volgens het opschrift, zijn portret.

Zijn werken getuigen van een hoge kwaliteit, zijn zeer verfijnd en met talrijke prachtige details geschilderd.

Geertgen staat bekend om zijn charmante pop-achtige vrouwelijke figuren met gladde, ovale gezichten en ranke vingers.

De vraag welke schilderijen Geertgen zelf schilderde en welke gemaakt zijn door zijn werkplaats of vroege navolgers is complex en er is veel over geschreven en gediscussieerd. Drie schilderijen in de verzameling van het Rijksmuseum staan in nauw verband met de meester.

De drie koningen vertegenwoordigen tegelijkertijd de drie generaties en de drie in de late middeleeuwen bekende werelddelen: Europa, Azië en Afrika. Zij betuigen hun eer aan de pasgeboren Jezus. De oudste koning biedt wierook aan en niet, zoals lang werd beweerd, gouden munten.

In dit fictieve, middeleeuwse kerkgebouw komt Christus’ naaste familie bijeen, de heilige maagschap, naar het oud-Nederlandse woord ‘maag’ voor bloedverwant. Links zit Jezus op schoot bij zijn moeder Maria, omringd door tantes, ooms en neven. De belangrijkste rollen in het schilderij spelen echter Jezus’ grootmoeder Anna en Maria’s nicht Elisabeth met Johannes de Doper, respectievelijk links en rechts vooraan.

Hier is de symbolische stamboom van Jezus uitgebeeld. De dichtbevolkte boom groeit uit het lichaam van de slapende Jesse, de stamvader van een geslacht koningen waartoe volgens de overlevering ook Jezus behoorde. De boom is gevuld met de koningen van Juda. Helemaal boven troont Maria met Jezus op haar schoot.

Vóór een restauratie in 1930 van De boom van Jesse eindigde de muur linksonder met een hekje. Onder deze overschildering kwam tijdens de restauratie een knielende non vandaan. Haar witte habijt doet vermoeden dat ze aan het Haarlemse Wittevrouwenklooster was verbonden.

Karel van Mander schrijft dat Geertgen jong overleed, rond zijn achtentwintigste. Na zijn dood behield Geertgen enige bekendheid. Dit is uniek voor 15de-eeuwse Hollandse schilders. Zo worden in 17de-eeuwse Hollandse inventarissen regelmatig schilderijen genoemd die aan Geertgen werden toegeschreven. Rond 1800 werd het schilderij de ‘Heilige Maagschap’ echter gezien als een werk van Hubert en Jan van Eyck.