10 dingen over Fiona Tan: Monomania

Fiona Tan heeft het schilderij Portret van een kleptomaan (c. 1822) van de Franse kunstenaar Théodore Géricault als vertrekpunt genomen om haar fascinatie naar voor het ontstaan van de psychiatrie te verkennen. Dit schilderij maakt deel uit van een serie van tien portretstudies, waarvan er slechts vijf zijn overgebleven. De titels en de betekenis die aan deze labels worden toegekend, zijn hoogstwaarschijnlijk veertig jaar nadat Géricault ze schilderde pas bedacht. De man kijkt opzij. Hij kijkt Géricault niet aan en ons dus ook niet. Zijn gezicht blijft een ondoordringbaar masker.

In de 19de eeuw wordt monomanie gedefinieerd als een vorm van gedeeltelijke of tijdelijke krankzinnigheid, gedreven door één enkele ziekmakende obsessie. Over de vrouw op deze foto is nauwelijks iets bekend, behalve haar diagnose: monomanie. Direct na de uitvinding van de fotografie wilden artsen deze nieuwe technologie inzetten als hulpmiddel bij de diagnose. Uiteindelijk bleef het medische gebruik van fotografie in de psychiatrie beperkt. Patiënten kregen met deze foto's echter een gezicht, hun individueel lijden is door de camera vastgelegd.

Teruggetrokken in zijn studio in Bratislava werkt beeldhouwer Franz Xaver Messerschmidt de laatste jaren van zijn leven uitsluitend aan een serie ongewone portretbustes. Elke sculptuur verbeeldt een van de 64 gezichtsuitdrukkingen die samen het volledige het scala van menselijke emoties zouden vormen. Messerschmidt staat hiervoor zelf model. Niemand weet precies waarom de kunstenaar deze koppen heeft gemaakt. Hij is nooit van plan geweest om ze tentoon te stellen of te verkopen. Na zijn dood werden ze jarenlang opgesteld in het Prater - op de kermis in Wenen.

Hoe voelt het lijden van psychische patiënten van binnenuit? Met een geweldige fantasie schept de Spaanse kunstenaar Francisco de Goya een indringende, donkere wereld die volkomen op zijn kop staat. Alles zweeft, staat op losse schroeven. Is voor Goya de bron van deze hersenschimmen binnen in een mens te vinden, of huist het elders, in de samenleving als geheel?

Vanaf 1780 wordt het modieus om niet alleen een zakhorloge te dragen, maar ook een sieraad in de vorm van een nephorloge, een fausse montre. Vaak namen ze de vorm aan van een fotografisch memento mori, een klein portretmedaillon om een persoon mee te gedenken. Tijd staat voor niemand stil. Men is in deze periode geobsedeerd door de dood, door de vluchtigheid van het leven.

Fiona Tan schrijft: 'Een psychische stoornis vind ik soms een soort masker; het kan dienen als een manier om jezelf te verbergen, in een poging te ontsnappen aan diepe psychische pijn of ondraaglijke angst. Maar er zit ook intense eenzaamheid in.'

De kunstenaar heeft een aantal prachtige Japanse en Javaanse maskers gekozen voor deze tentoonstelling. Voor Tan hebben deze maskers een krachtige, haast magische uitstraling.

In de Griekse mythologie is Psyche, waarvan het woord psychologie is afgeleid, de godin van de ziel. Ze is een koningsdochter van ongekende schoonheid, die uiteindelijk met Amor (Eros) trouwt. Traditioneel wordt zij met vlindervleugels op haar rug afgebeeld: ‘Psyche’ is Oudgrieks voor zowel ‘ziel’ als ‘vlinder’.

Pickpockets is een serie video-installaties van Fiona Tan, gebaseerd op een album met foto’s – vroege mugshots – van zakkenrollers. Deze mannen, vrouwen en kinderen uit heel Europa zijn gearresteerd op de Parijse Wereldtentoonstelling van 1889 en vervolgens gedocumenteerd. Tan toont documentaire beelden in combinatie met fictieve levensverhalen – een blik op het verleden met een hedendaagse invulling.

Geprojecteerd over drie grote schermen toont Janine's Room een kamer vol met boeken. Een vrouw woont en werkt hier rustig in haar eentje. Maar hoe langer je kijkt en luistert, hoe meer er een verontrustende, parallelle werkelijkheid lijkt te ontstaan.

Inspiratie voor dit nieuwe werk haalde Tan onder meer van auteur W.G. Sebald. Hij schreef in De Ringen van Saturnus: 'In een zandkorrel in de zoom van Emma Bovary's winterjurk, zei Janine, zag Flaubert de hele Sahara. Voor hem woog elk stofje zo zwaar als het Atlasgebergte.'

Al eeuwen gebruiken kunstenaars handleidingen voor het weergeven van gezichtsuitdrukkingen en emoties. Naast kunstenaars trachtten ook wetenschappers door de eeuwen heen alle menselijk emoties in kaart te brengen en te duiden. Zelfs Charles Darwin onderneemt hiertoe een poging.

Maar emoties blijven moeilijk om af te lezen en te herkennen. Het verhaal van het duiden van de menselijke geest is nooit af.