In de zeventiende eeuw maakten schilders, zoals Rembrandt, zelf hun verf. Dat deden ze door pigmenten te mengen met een oliebindmiddel. Ze kochten hun materialen bij een apotheek en bij gespecialiseerde kooplieden. Hoewel de keuze aan pigmenten beperkt was, wist Rembrandt precies hoe hij ze moest combineren voor het juiste kleurcontrast, de juiste textuur en de juiste mate van transparantie.
Blauw glas
Smalt is het belangrijkste blauwe pigment op het palet van Rembrandt en veel gebruikt in De Nachtwacht. Het bestaat uit fijngemalen blauw glas. Dit werd gemaakt door kwarts, in de vorm van zand, te mengen met potas, kaliumzouten die het pigment beter moeten doen vloeien, en geroosterd kobalterts, ook wel zaffer genoemd, dat het smalt zijn intens blauwe kleur geeft (zie afb. 1). Het mengsel werd gedurende minimaal 5 uur, maar vaak langer, op ongeveer 1200 °C verhit en samengesmolten in een glasoven.
In de zeventiende eeuw kwam het kobalterts vanuit het Ertsgebergte in de Duitse streek Saksen naar Nederland. Daar werden, rond 1600, in Middelburg en Amsterdam belangrijke glasfabrieken opgericht door glasmakers uit Antwerpen en Italië. Zij brachten specialistische kennis met zich mee over het maken van gekleurd glas. Het blauwe ‘smalt’ glas werd gemalen met behulp van windkracht in de windmolens. Nederlands smalt werd geprezen om zijn hoge kwaliteit en je kunt het zelfs terugvinden in zeventiende-eeuwse Italiaanse prijslijsten voor pigmenten.
Kleurverlies
Rembrandt paste smalt niet alleen toe vanwege de blauwe kleur, maar mengde het ook met rode of gele pigmenten om paars of groen te maken. Ook gebruikte hij het om bruine tinten te verlevendigen. Het gaf meer textuur aan zijn verf en ook droogt verf met smalt sneller. Helaas heeft smalt in een oliehoudend bindmiddel de neiging om zijn kleur te verliezen en in de loop der tijd van helderblauw in troebel bruin te veranderen.
Rembrandt gebruikte smalt in de achtergrondarchitectuur, toegevoegd aan bruine aardpigmenten en aangebracht met brede kwaststreken (zie afb. 2). Hij gebruikte het ook in de schaduwen van de blauwe details in het kostuum van Van Ruytenburch (zie afb. 3). In De Nachtwacht is echter weinig intact blauw smalt meer te zien.
