De Surinaamse insecten van Maria Sibylla Merian

Maria Sibylla Merian (1647-1717) was een Duitse kunstenares en wetenschapper die planten en insecten bestudeerde en daar gedetailleerde tekeningen van vervaardigde. In 1705 bracht zij in Amsterdam misschien wel het mooiste boek over de natuur dat ooit is verschenen uit: Metamorphosis insectorum surinamensium.

Al op jonge leeftijd bestudeerde Maria Sibylla Merian de metamorfose van rupsen tot vlinders. Ze legde haar bevindingen vast in haar Studienbuch. Uiteindelijk werd zij een van de eerste kunstenaars die de insecten tekende, waarbij ze als eerste ook de planten waar deze op leefden in beeld bracht.

De vader van Maria Sibylla Merian was de in Frankfurt gevestigde uitgever en kunstenaar Matthäus Merian de Oudere, haar moeder de uit een Waals predikantengezin afkomstige Johanna Sibylla Heim. Ze leerde tekenen en etsen van haar stiefvader Jacob Marrel, een Duitse kunstenaar die in Nederland werkzaam was en bekend werd om zijn bloemenschilderingen.

Samen met haar stiefvader reisde Maria Sibylla Merian verschillende keren naar Nederland. In 1685 kwam zij terecht in een commune van Labadisten in Friesland. Nadat zij in de zomer van 1691 naar Amsterdam verhuisde, kwam zij door haar kennis en interesse al snel in contact met bekende liefhebbers van de natuur.

In 1699 maakte Merian samen met haar jongste dochter Dorothea Maria Graff een reis naar Suriname. Ze maakte een groot aantal tekeningen en aquarellen van rupsen, vlinders, planten en verschillende andere dieren. Nadat ze in 1701 ziek was geworden, mogelijk had zij malaria, keerde zij met haar dochter huiswaarts.

Terug in Amsterdam werkte Merian aan de publicatie van haar werk. In 1705 verscheen Metamorphosis insectorum surinamensium, een imposant boek van meer dan een halve meter groot met zestig handgekleurde gravures van Surinaamse insecten. De tekst kon naar keuze worden bijgevoegd in het Nederlands of het Latijn.

Bij het maken van haar boek maakte Merian veelvuldig gebruik van kennis van de oorspronkelijke bewoners en tot slaaf gemaakten. Zo verzamelden zij planten en insecten voor Merian, hielpen zij bij naamgeving en identificatie. In haar aantekeningen plaatse zij meermaals opmerkingen bij de slechte behandeling van de tot slaaf gemaakten door de Nederlanders.

De boeken werden aangeboden met de afbeeldingen in druk en tegendruk. Bij deze laatste techniek werden de nog natte afdrukken van de gravure direct nogmaals door de pers gehaald, waardoor een afdruk met heel fijne lijntjes ontstaat die nauwelijks te onderscheiden was van de originele aquarel.

Eén van de meest iconische afbeeldingen in het boek, is de rijpe ananas met de levenscylcus van de Philaethria dido vlinder. Ze slaagt erin om haar onderwerp op een wetenschappelijke en bijna ecologische manier te verbeelden, zonder daarbij de zintuigelijke ervaring van de ananas te verliezen. Het toont haar bijzondere positie als wetenschapper én kunstenaar.

Tsaar Peter de Grote kocht in 1716 en 1717 een aantal van haar werken van haar dochter, Dorothea Maria Graff en haar echtgenoot Georg Gsell. Deze werken, waaronder ook het Studienbuch, bevinden zich tegenwoordig in de collectie van de wetenschapsacademie in Sint-Petersburg.