10 dingen over de zoutvaten van de beroemde zilversmid Johannes Lutma

Uit de serie 10 dingen over...

Objecten in de collectie van het Rijksmuseum hebben vaak meerdere verhalen. Zo ook de zoutvaten van de beroemde zilversmid Johannes Lutma (1584-1669). Deze zoutvaten behoren tot de belangrijkste voorbeelden van de Nederlandse edelsmeedkunst. De zoutvaten werden onlangs gerestitueerd na uitvoerig herkomstonderzoek en door het Rijksmuseum verworven. Waarom zijn deze zoutvaten zo bijzonder? En waarom zijn deze zoutvaten gerestitueerd? Kom erachter in deze tien dingen.

Portret van Johannes Lutma Portret van Johannes Lutma

Johannes Lutma

Johannes Lutma (1584-1669) was al in zijn eigen tijd een beroemde zilversmid. Hij is afkomstig uit het toen Nederlandse Embden en vestigde zich rond 1620 in Amsterdam. Geen andere zilversmid is zo vaak geportretteerd als Lutma en geen andere kunstenaar werd zo vaak en zo uitgebreid in gedichten geëerd.

Portret van Johannes Lutma Jacob Adriaensz Backer (1608-1651), olieverf op paneel, ca. 1638

Johannes Lutma Johannes Lutma

Geportretteerd door Rembrandt

Een van de kunstenaars die Lutma portretteerden, was Rembrandt van Rijn. De ets toont ons de bijna blinde zeventiger met een drinkschaal in de hand. Rembrandt liet daarmee het verschil zien tussen de man en zijn kunst. Waar de man oud en gebrekkig was, bleef zijn kunst eeuwig jong.

Johannes Lutma tegendruk, geretoucheerd met grijsbruine inkt, 1656

Johannes Lutma Johannes Lutma

Kwabstijl

De door Rembrandt geportretteerde drinkschaal is Lutma’s vroegst bekende hoogtepunt uit 1620. Lutma presenteerde daarmee zijn eigen barokke variant op de zogeheten ‘kwabstijl’. In deze schaal verbeelden verschillende organische motieven samen de sterfelijkheid en de onzekerheid van het bestaan.

Johannes Lutma tegendruk, geretoucheerd met grijsbruine inkt, 1656

Twee zoutvaten Twee zoutvaten

Oeuvre

Net zoals de meeste andere kunstwerken in zilver, is ook van het werk van Lutma maar weinig bewaard gebleven. Gelukkig vallen de zoutvaten onder de bewaarde werken, want het zijn absolute topstukken. Hier combineerde Lutma de kwabstijl voor het eerst met een klassieke vormentaal.

Twee zoutvaten Johannes Lutma (1584-1669), Amsterdam, 1639, zilver, deels verguld

Ensemble van vier zilveren, deels vergulde zoutvaten gemaakt door de beroemde zeventiende-eeuwse Amsterdamse zilversmid Johannes Lutma Ensemble van vier zilveren, deels vergulde zoutvaten gemaakt door de beroemde zeventiende-eeuwse Amsterdamse zilversmid Johannes Lutma

Groter ensemble

Het ontwerp voor en de manier waarop de zoutvaten zijn gemaakt, laat zien dat ze als een serie konden worden vervaardigd, en dat ook andere typen voorwerpen zoals bekerschroeven met dezelfde modellen gemaakt konden worden. Zo was het mogelijk om ensembles te vormen, waarvan de onderdelen op elkaar waren afgestemd.
Portret van Johannes Lutma Portret van Johannes Lutma

Doorbraak

Lutma heeft de zoutvaten mogelijk zelf ook als een belangrijk hoogtepunt in zijn oeuvre beschouwd. Dat blijkt wel uit het feit dat hij zich met een nauw aan de zoutvaten verwant model door de Amsterdamse schilder Jacob Adriaensz. Backer, heeft laten portretteren.

Portret van Johannes Lutma Jacob Adriaensz Backer (1608-1651), olieverf op paneel, ca. 1638

Emma en Henry Budge

De zoutvaten waren voor de oorlog in het bezit van het Joodse echtpaar Emma (1852-1937) en Henry Budge (1840-1928) uit Hamburg. Na het overlijden van Emma werden haar bezittingen in Berlijn geveild. De opbrengst kwam echter nooit bij de erven, maar werd geconfisqueerd door de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP).

Collectie

De zoutvaten kwamen uiteindelijk terecht in de collectie van de Amsterdamse W. J. R. Dreesmann. In 1960 werden ze op de veiling van zijn nalatenschap aangekocht door de Gemeente Amsterdam en het Rijk. Twee ervan belandden in de collectie van het Amsterdam Museum en twee in het Rijksmuseum.

Onderzoek

Het Amsterdam Museum stelde in 2013 vast dat de twee zoutvaten in hun collectie een verdachte herkomst hadden. Het Rijksmuseum startte daarop eveneens een onderzoek naar haar twee zoutvaten. Ook deze werden een jaar later uitgelicht als verdacht.

Restitutie

In 12 mei 2023 zijn de objecten uit de rijkscollectie gerestitueerd aan de erven van Emma Budge. Zij besloten de vier zoutvaten aan het Rijksmuseum te verkopen. Met behulp van deze topstukken kan het museum blijvend aandacht besteden aan het kunsthistorische belang van de stukken én de herkomst- en restitutiegeschiedenis van de zoutvaten.

10 dingen over American Photography

De Surinaamse insecten van Maria Sibylla Merian

Beroemd om haar gedetailleerde illustraties van insecten en planten

10 dingen over Signaal 1 en 2 van Carel Visser

Een van de belangrijkste Nederlandse beeldhouwers van de twintigste eeuw

Muil Muil

10 dingen Point of View

De collectie bekeken vanuit een genderperspectief

10 dingen over Lee Ufan

Meisje in witte kimono Meisje in witte kimono

Breitners schildersmodellen Geesje en Anna

Maar wie waren deze meisjes eigenlijk?

De avondschool De avondschool

10 dingen over lichtjes in het Rijksmuseum

Ensemble van vier zilveren, deels vergulde zoutvaten gemaakt door de beroemde zeventiende-eeuwse Amsterdamse zilversmid Johannes Lutma Ensemble van vier zilveren, deels vergulde zoutvaten gemaakt door de beroemde zeventiende-eeuwse Amsterdamse zilversmid Johannes Lutma

10 dingen over de zoutvaten van de beroemde zilversmid Johannes Lutma

10 dingen over Richard Long

10 dingen over Herman Doomer

De belangrijkste Amsterdamse meubelmaker in de eerste helft van de 17de eeuw

Paulus geneest de man die niet kon lopen Paulus geneest de man die niet kon lopen

10 x fysieke en mentale diversiteit in beeld

Een impressie van fysieke en mentale diversiteit in de collectie van het Rijksmuseum

Fragment van het ‘Reuzen-Cyclorama’ Fragment van het ‘Reuzen-Cyclorama’

10 dingen over XXL Papier

Groot, groter, grootst!

10 dingen over het Meissenporselein van de familie Oppenheimer

Een breekbaar verleden

10 dingen over Catharina van Hemessen

Wie was Catharina van Hemessen en waarmee had zij internationaal succes?

Salomé met het hoofd van Johannes de Doper Salomé met het hoofd van Johannes de Doper

10 bijzondere vrouwen

Van Schilderessen, Historische Vrouwen tot Heldinnen

10 dingen over portretten

Welke verhalen vertellen de geportretteerden?

Stilleven met kalkoenpastei Stilleven met kalkoenpastei

10 werken met een relatie tot slavernij

Rijksmuseum & Slavernij

Eendracht en Vrede Eendracht en Vrede

10 x Queering the Rijksmuseum

Queer verhalen in de collectie

Het lot van een kerstboom Het lot van een kerstboom

10 x Kerst

Van het lot van de kerstboom tot de kerstwieg

10 x katten in het Rijksmuseum

Speciaal voor de kattenliefhebber

De heks De heks

Top 10 Halloween in het Rijksmuseum

Griezelen en gruwelen in Collectie Online